dəm önəmli tədqiqatlar aparmış və bu ləhcənin xüsusiyyətlərini
yazmılşar.
İranda M.Müqəddəm; Vəfs, Aştiyan və Təfriş şivələrini tədqiq
edərkən, xələc və Azərbaycan türkcəsinə də rast gəlmiş və onlann
haqqında da material toplayaraq onlan tədqiq etmiş, nəticələrini
1939-cu ildə (1318 h.ş.) Tehranda çıxan “İran Kude” dərgisində
nəşr etdirmişdir.
Prof. Minorski tədqiqatının nəticəsini 1940-cı ildə “Bultin o f
the Society Oriental and African Studies” dərgisində “The Turkish
Dialect o f Khalaj” adı ilə Londonda nəşr etmişdir.
Eyni zamanda iranşünas olan Almaniyanın Göttingen Univer
siteti türkologiya professoru G.Doerfer, Müqəddəmin və Minorski-
nin tədqiqatlarını oxuyub, incələdikdən sonra 1968-ci ildə xələclə-
rin yaşadığı bölgəni gəzmək və onlann dilini tədqiq etmək üçün
İrana bir heyət göndərdi. Sonrakı ildə özü də heyətlə birlikdə İrana
gəldi və orda apardığı tədqiqatlann nəticələrini Müqəddəmin yaz-
dıqlan ilə müqayisə edərək 1971-ci ildə “Khalaj M aterials” başlığı
altında kitab halına gətirdi. İngiliscə yazılan bu kitab, Amerikada
İndiana Universiteti Ural-Altaik Tədqiqat İnstitutu tərəfindən çap
olundu. Prof. Doerfer bu kitabda Müqəddəmin farsca yazdığı kita
bından bir hissəsini əlyazma şəklində nəşr etdi. Ondan sonra da
Doerfer ekibi (Dr. Səmih Tezcan və s.) xələc türkcəsi ilə bağlı təd
qiqat və nəşriyyata davam etdi və bu sahədə almanca, ingiliscə və
Türkiyə türkcəsi ilə çox sayda məqalə nəşr olundu.
Ən əski türk ləhcəsi olan xələc türkcəsində aşağıdakı xüsusiy
yətlər mövcuddur:
1)
Söz əvvəlindəki /h-/ səsi, proto-türkcə dövründən (VI-VII
əsrdəki qədim türkcədən öncə) bəri sistemli bir şəkildə xələc türk
cəsində qorunmuşdur. Bu xüsusiyyətə digər türk dil və ləhcələrin
də (Azərbaycan, Qumık, Özbək, Yeni Uyğur və Qaraqalpaq dil
ləri) nadir hallarda rastlanır. M əsələn, “haz” (az), “hağac” (ağac),
“hüzüm ” (üzüm), “həv” (ev), “hocaq” (ocaq), “hətək” (ətək),
“histi” (isti).
Bu səs Azərbaycan türkcəsində “hörmək” kimi sözlərdə qal
mışdır.
70
Prof. Doerferə görə, bu səs proto-türkcə dövründən qalmış və
ondan öncə də /-p/ imiş. Ona görə də xələc türkcəsi, əski türkcədən,
yəni Orxon kitabələrindəki Göytürklərin dilindən daha əskidir.
2) Oğuz türkcəsində və bir çox digər ləhcədə /y/yə dönüşən
əski türkcədəki /ny/, xələc türkcəsində əski Arqu türkcəsindəki kimi
/n/ olmuşdur. Məsələn, “kon” ki, əski türkcədə “kony”, bugünkü
türkcədə “koyun” və Azərbaycan türkcəsində “qoyun”dur.
3) /d/ səsi, əski türkcədə olduğu kimi xələc türkcəsində də qo
runmuş və /y/ ilə əvəzlənməmişdir. Məsələn, “hadaq” (ayaq), “qud-
ruq” (quyruq), “boda” (boya), “bod” (boy), “odğan-” (oyanmaq),
“udu-” (uyumaq, yuxulamaq), “hardı” (аул), “qadun” (qayın),
“yid” (iy), “dumruk” (yumruq) və s.
Müasir türk dillərindən yalnız Tuva (cənubi Sibirya) tükcəsin
də əski /d/ qalmışdır.
4) /y/, söz əvvəlində, ümumiyyətlə, qalmışdır. Məsələn, “yıl”
(il), “yiplik” (iplik), “yiti” (iti), “yıraq” (İraq, uzaq).
5) Qərb türkcəsi ləhcələrinin əksinə, söz əvvəlində /d/ yerinə
/t/ işlənir. Məsələn, “til” (dil), “tiş” (diş), “töş” (döş), “tımaq” (dır
naq), “tiz” (diz), “təre” (dəri), “tar” (dar), “tola” (dolu), “tört” və ya
“dert” (dörd). Əski türkcə və şərq türkcəsində də belədir.
6) Əski türkcədə olduğu kimi söz əvvəlində /g/ yerinə Dd var.
Məsələn, “kün” və ya “kin” (gün), “keçə” (gecə), “ker-” (görmək),
“köz” və ya “kez” (göz).
7) Əski türkcədəki /q/ və /g/ bir çox sözdə qorunmuşdur.
Məsələn, “sıçqan” (siçan), “tonquz” (donuz), “tavuşqan” (dovşan),
“yüng” (yün), “qazqan” (qazan), “yekgə” (böyük), “quruq” (quru),
“qısqa” (qısa), “kürgək” (kürək).
8) Azərbaycan türkcəsi dialektlərində /x/ ilə bitən kəlmələr,
xələclərdə /q/ ilə bitər. Məsələn, “toq” (tox), “qulaq” (qulax), “bor-
maq” (barmax), “topraq” (torpax), “uzaq” (uzax). Çox vaxt /q/, /k/
kimi tələffüz olunur.
9) Söz ortasında da /ğ/ səsi /q/ şəklində tələffüz edilir. Mə
sələn, “boqarşaq” (bağırsaq), “oqlan” (oğlan), “boquz” (boğaz),
“taq” (dağ), “yoqar” (yuxan).
71
10) Söz axırında çox vaxt /e/ və /ə/ səsləri qalmış və /i/yə dö-
nüşməmişdir. Məsələn, “tişe” (dişi), “təre” (dəri), “tola” və ya “to-
le” (dolu), “alta” (altı).
11) /c/ səsi yalnız alınma sözlərdə işlənir.
12) “deyil” yerinə arqu (əski) türkcəsindəki kimi “dağ” deyilir.
13) Səslilərin üçlü (qısa, uzun, qoşa) sistemi, proto-türkcə
dövründən qalmışdır. Halbuki türk dil və ləhcələrinin çoxunda səs
lilər qısa və ya keçmişlə müqayisədə daha qısa olmuşlar: “uon
(on), “höü” ya da “hev” (ev), “kööz” (göz), “qool”, “çoolaq”,
“yoorqan” (yorğan).
14) Çıxışlıq hal əski türkcədəki kimi /-da/ və /-də/, bugünkü
türkcədə /-dan/ və /-dən/dir.
15) Yerlik hal /-çə/ və /-ça/ ilə düzəlir. Bugünku türkcədə
/-da/ və /-də/dir.
16) Gələcək zaman şəkilçisi /-caq/, /-cək/ yerinə /-ğa/ və /-qa/
işlənir: “biliqam” (biləcəyəm), “biliqay” (biləcəksən).
Bəzi xələc ləhcələrində (Çahək və Mehrzəmin) gələcək zaman
üçün /-gülük/ şəkilçisi işlənir.
Məsdər şəkilçisi /-mək/ və /-maq/dır. Bəzən də /-gəli/ və /-qa
lı/ ilə deyilir. Məsələn, “kəlmək” (gəlmək), “varqalı” və ya “var-
maq” (getmək).
Prof. Doerfer, xələc və əski argu türkcəsinin bəzi bənzər xü
susiyyətlərini (“ny”nin “n”yə dönüşməsi, “deyil” yerinə “dag” de-
yilməsi; “vardum”, “gəldum” kimi kəlmələrdə /ı/ və /i/nin /u/ ilə;
bəzi kəlmələrdə /z/nin /d/ ilə əvəzlənməsi) nəzərə alaraq belə bir
nəticəyə gəlmişdir ki, orta iranda yaşayan xələclər, Kaşğarlı M ah
mud zamanında, yəni 900 il öncə Orta Asiyada İsficab (Təraz) və
Balasağun arasında yaşayan və soğdilərin türkləşməsindən meyda
na gələn arqulann övladlandırlar.
Bu nəzəriyyənin qəbulunu çətinləşdirən bəzi məsələlər vardır.
Çünki daha öncəki izahata görə, xələc türkcəsi proto-türkcənin davamı
sayılmışdır. Başqa bir tərəfdən Mavəraünnəhr soğdilərin, VII əsrdən
sonra, yəni Göytürk dövlətinin o bölgəyə hakim olmasından sonra
onlarla yaxın əlaqədə olmuşlar. Ona görə də soğdilərin türkcəsi
proto-türkcənin, yəni VII əsrdən öncəki türkcənin kökü ola bilməz.
72
Dostları ilə paylaş: |