Cavad heyət bu əsəri türk olmadığına baxmayaraq, saatlarca yalnız lığa dözən və mənim rahatlıqla bu kitabı ərsəyə gətirməyimə imkan yaradan sev­ gili həyat yoldaşım Fəridə xanıma ithaf edirəm. TÜRk diLLƏRİ

Xələc  türkcəsində  də  Azərbaycan  türkcəsi  kimi  9  səsli  vardır. 
Ancaq  bu  səslər  uzun  və  hətta  difitonq  olaraq  da  görünür.  Mənsur- 
abad və  Feyzabad kimi  cənub dialektində /o/ və /ö/ səsləri /i/ səsi  ilə 
əvəzlənir.  Halbuki  Təlxab  və  eyni  şəkildə  Xəltabad  kimi  şimal  dia­
lektində  /o/  və  /ö/  qalmışdır.  Məsələn,  Təlxabda  “tört”  (dörd),  Mən- 
surabadda  “tirt”  və  ya  “tiert”  deyilir.  Bu  baxımdan  cənubi  xələc 
dialekti,  qərbi  Xorasan  tükcəsi  və  Fars  əyalətinin  Əbiverdi  türkcəsi 
ləhcəsinə  bənzəyir.  Çünki  qərbi  Xorasan  ləhcəsində  (Bocnurd,  Cü- 
veyn və Səbzevann ətrafı) də /o/ yerinə /e/ və /ü/ yerinə /i/ işlənir.
Əbiverdi  türkcəsində  də  /ö/  səsi  /e/  ilə  (çörək  yerinə  “çerək”; 
söz yerinə “sez”) və /ü/ səsi /i/ ilə əvəzlənir (kül yerinə “gil*, gün ye­
rinə  “gin”).  Xələclərdə  şərq və  qərb  dialektləri bir-birindən fərqlidir. 
Şərq  dialekti,  məsələn,  Mənsurabad  və  qərb  dialekti,  məsələn,  Təl­
xab  və  Xəltabad.  Qərb  dialekti  daha  çox  farscanın  təsiri  altında qal­
mış  və  onda  farsca kəlmələr daha  çoxdur.  Müqayisə üçün Mənsura­
bad və Xəltabad dialektlərindən bir neçə nümunə göstəririk:
M ə n s u r a b a d   ( ş ə r q )
X ə lt a b a d   ( q ə r b )
A z ə r b a y c a n   T .
B il
K ə m e rb ə n d
B el
B o ğ a rs o q
R u d ə
B a ğ ırsa q
H a ç u q
Z a r  /  Z ə h r
A cı
K iry ə k
P a ru
K ü rə k
G ö v ə rç in
K ə b u tə r
G ö y ə rç in
Q u d ru q
D o m
Q u y ru q
Q u d ğ ı  /  Q u d ğ u
M ə g ə s
Ç ib in
Y e tm iş
H ə fta d
Y e tm iş
S ə g s a n
H ə ş ta d
S ə k sə n
T o q s a n
N ə  v ə d
D o x sa n
Təlxab  dialektində /i/ və /ı/,  ilk hecadən  sonra /ü/ və /u/ya dö- 
nüşür:  “kişi babası” yerinə “kişi babasu” (qaynata).
Doerfer ekipi xələclərin yaşadığı 32 kəndi gəzərək üç kənddən 
(Təlxab  “şimal-qərb”,  Xəltabad  “cənub-qərb”  və  Mənsurabad  “cə­
nub-şərq”)  kəlmələr  və  materiallar  toplamış,  541  xələccə  sözün  si­
yahısını nəşr etmişdir.
73

---

Təlxab  kəlmələri  siyahısında  işlənməkdə  olan  319  kəlmədən, 
təxminən 40-ı  farsca,  Mənsurabad siyahısında isə  100 kəlmədən  5-i 
farscadır.
Müqəddəmin siyahısında də bənzər vəziyyət vardır.  Yəni  Təl- 
xabdan toplanan 302 kəlmədən 50-si farscadır.
Xələc  türkcəsi  ilə  Azərbaycan  türkcəsini  müqayisə  edərkən, 
sözlərdəki tələffüz fərqindən əlavə kəlmə və onların m ənalannda da 
fərqliliklər gözə çarpır.  Aşağıda tələffüz və kəlmə  fərqliliyini göstə­
rən bəzi nümunələr verilmişdir:
Tələffüzü fərqli olanlar:
X ə lə c   T .
A z ə r b a y c a n   T .
F a r s c a
B o q u z
B o ğ a z
G ə lu
K ö k ə rç ik
G ö y ə rç in
K ə b u tə r
Q a q
Q a rğ a
K ə la ğ
M iç ə k  /  M ə g ə s
M ilç ə k
M ə g ə s
A lu m la
A lm a
S ib
Y ıl
İl
S al
Y u ld u z
U ld u z
S e ta re
K ö z  /  K e z
G ö z
Ç e ş m
E z
Ö z ü
X o d ə ş
H irk ə k
E rk ə k
M ə rd  / N ə r
A ğ ru q
A ğ rı
D ə rd
A lta  /  A lte
A ltı
Ş eş
B i
B ir
Y e k
Ə k k e
İki
D o
U o n
O n
D ə h
İç
Ü ç
S e
T irt /  T ie rt
D ö rd
Ç a h a r
B ie ş
B e ş
P ə n c
Q u rru q
Q u ru
X o ş k
T a r
D a r
T ə n g
S a ru x
S a rı
Z ə rd
Fərqli sözlər:
X ə lə c   T .
A z ə r b a y c a n   T .
F a r s c a
L ə lə  /  L a la
Q a rd a ş
B ə ra d ə r
D ə d ə  /  B a c ı
B a c ı
X a h ə r
H u ru n  /  H ın n
A g _______________ S e fıd
74

---

H ə r
K işi
M ə rd
K işi
Q a d ın
Z ə n
В еге /   B iri*
Q u rd
Q o rg
İm   /  E m
Ş a lv a r
Ş ə lv a r
B a lu q   /  B a lıq *
Ş ə h ə r
Ş ə h r
İşik
Q a p ı
D ə r
H ik m ə k
Ç ö rə k
N a n
H a v u l
Y a x şı
X u b
İd i*
Y iy ə
S ah eb
Y u p a ğ  /  Y ıp a ğ
Y a la n
D u ru ğ
Ş işir
S a m a n
K a h
C irik
C ü c ə
C u c e
Q a rq e
Q a m ış
N e y
K ə s ik  /  K ə d ü k
P a lta r
L e b a s
B u z
S o y u q
S ərd
K a l
U şa q
B ə ç ç e
A ra  /   K a ra
Q a ra
S iy ah
İlg ə r*
Q a b a q
C elo
A n g ir
D ü n ə n
D iru z
T ie m i
İn d i
Ə la n
Q o n ç ı
Ç o b a n
Ç u p a n
Ş ə
İs tə m ə k
X a stə n
Ş a
E tm ə k
K ə rd ə n
Y u u r
O tu rm a q
N e ş ə s tə n
H a rm ış
Y o rğ u n
X ə ste
H e y  /  H a y
S ö y lə m ə k
Q o ftə n
K id ə n
T o y
Ə ru si
K itik
T o y u q
M o rğ
Y u q a q
Q o z
G e rd u
L ik ə
P a m b ıq
P ə n b e
X o d a
T a n n   /  T a n
X o d a 52
52 Tanrı sözü başqırdca xaric bütün türk dil və ləhcələrində fərqli tələffüzlərlə
işlənir.
*  Qabağında ulduz işarəsi olan sözlər əski türkcədir.
75

---

Felin  hallanması:  Xələc  türkcəsində  zamanlar  məhduddur. 
Biz,  iki feyzabadlı və Musəyyib Ərəbqol bəy ilə  apardığımız müsa­
hibədə aşağıdakı şəkilləri təsbit etdik:
İndiki zaman
Mən varyorum (mən gedirəm)
Sən varyordı 
O varyor 
Biz varyoruq 
Siz varyoriz 
Ollar variyollər
Geniş zaman
Mən varum (mən gedərəm)
Sən vany 
O vanr 
Biz vanm ız 
Siz variiz 
Ollar varilər
Şühudi keçmiş zaman
Mən vardum (mən getdim)
Sən vardi 
O vardı 
Biz vardux 
Siz vardiiz 
Ollar vardilər
Nəqli keçmiş zaman
Mən varmışam (mən getmişəm)
Sən varmışay 
O varmış 
Biz varmışaq 
Siz varmışayız 
Ollar varmışalar
76

---