“Qənbər Batur” dastanında hakim və zəngin zümrə ilə xalqın
mücadiləsi şərh olunur.
“Kozı Köriş” və “Bayan Sulu” (iki qız qardaş) dastanında sev
diklərinə çatan iki bacının məhəbbət hekayəsi əks olunur.
Qazaq aqınlarının ən məşhurları bunlardır: Buqar, Dövlət Ba-
batay, Şurtanbay, Şalkuləkəoğlu, Məhəmməd Ötəmişoğlu, Suyum-
bay, Biıjansal Xocaoğlu, Cambul Cabayev. Buqar XVIII əsrdə Ab-
lay xanın sarayında yaşamışdır. Dövlət Babatayoğlu ilə Burtabay da
saray şairləri idilər. Şalkuləkəoğlu ilə Məhəmməd Ötəmişoğlu
(1804-1846) şeirlərində hakim təbəqəni, onların zülm və ədalətsiz
liyini tənqid etmişlər. Məhəmməd Ötəmişoğlu, 1836—1838-ci il üs
yanında iştirak etmiş və şeirlərində İsatay Taymanovun başçılığında
xalq üsyanını əks etdirmişdir.
Yazılı ədəbiyyat XIX əsrin ikinci yarısında, yəni Qazağistanm
Rusiyaya ilhaqından sonra başlamışdır. Onun ilk təmsilçiləri Şukan
Vəlixanov, İbray Altınsan, Abay Kunanbaydır (1840-1904). Şukan
Vəlixanov “Manas” dastanının şeirlərini yazıya köçürən ilk adam
dır. Altınsan (1841-1889) rus məktəbində oxumuş, mütərəqqi və
maarifpərvər bir ədib və şair idi. Uşaqlar üçün ilk dərslik və “Qıpçaq
Seyid Qul”, “Bay balası ilə kasıb oğul” adlı hekayələr onun əsərləri
dir. Abay Kunanbay XIX əsrdə qazaq realist ədəbiyyatının təmsil
çisidir. Şeirlərində xalqın yaşam və məişətini gerçəkçi bir şəkildə əks
etdirmiş və insanlann oyanması üçün cəhd göstərmişdir. Elm və mə
dəniyyəti təbliğ etmiş, rus dili və mədəniyyətini yeni həyat yolu və
tərzinin açan saymışdır. O da Vəlixanov və Altmsan kimi xalqı aba-
danlığa, əkinçiliyə və çalışıb, işləməyə təşviq etdi.
isfəndiyar Köbikov, Sultan Mahmud Turayzirov, Sabit Dü-
nəntayov qazaq mənzum və mənsur ədəbiyyatının qabaqcıllan sayı
lırlar. İsfəndiyann “Kalım” və Sultan Mahmudun “Gözəl qəmər”
romanlan Qazağistandakı romançılığm ilk örnəkləridir. Sabit Dü-
nəntayov şeirlərində kömür mədənlərində işləyən işçilərin həyatını
və acınacaqlı vəziyyətlərini təsvir etmişdir.
XX əsrin əvvəllərində Qazağistanda mətbuat qazaq türkcəsi
ilə nəşr olunurdu. “Qazaq” dərgisində Qazağistan milliyyətçiləri və
müstəqillik tərəfdarlan yazırdılar. “Aykap” dərgisi də demokratla
rın yayın orqanı idi.
99
Qazaq ədəbiyyatı Sovetlər dövründə müxtəlif mərhələlərdən
keçdi. Onun təşəkkül dövrü inqilabın ilk on ilində idi. Bu müddətdə
proletar yazıçılar cəmiyyəti quruldu və bu yolla gənclər Sovet
inqilabı haqqında yazmağa təşviq edildilər. Bu illərdə milliyyətçi
yazıçılar da M.Cuma bəyin rəhbərliyində fəaliyyətlərini davam et
dirdilər.
İnqilabçı şeirin ilk məcmuəsini “Ram edilməz at” adı ilə Sey-
fəli yazdı. Ayrıca “Səadətə gedən yol” və “Qızıl şahinlər” adlı
pyeslər də kitab şəklində nəşr olundu.
Aqınlardan (xalq şairləri) Canbul Cabayev, Bayqarlı, Azərba-
yev, Aynabegov və Begejanovu da yada salmaq lazımdır.
Cambul Cabayev (1846-1945): Sovet inqilabı zamanında
71 yaşmda idi. Daha öncə də bir çox aqım deyişmədə (aytısma)
məğlub etmişdi. O, Süyünbayın şagirdi idi. “Alpamış”, “Koroğlu”,
“Qənbər”, “Manas” dastanlarını və eyni zamanda “Şahnamə”,
“Ötəgən” və Sevrik Baturun bəzi bölümlərini oxuyurdu. Onun
nəğmələri Seyfəlinin səyi ilə nəşr olundu və sonra başqa dillərə
tərcümə edildi. 1926-cı ildə “Zamanın Yürüşü” poemasını yazdı.
Orada həyatı və keçmiş rejimi tənqid edib, Sovet rejimini təbliğ
elədi. Sonra “Batur Ötəgən” mənzuməsini yazdı. Batur Ötəgən qa-
zaqlann milli qəhrəmanı idi. Belə ki, xalqı düşmən hücumuna m ə
ruz qaldığmda digər qəhrəmanlarla birlikdə öz xalqı üçün uyğun bir
yer tapmağa getdi. Ancaq çətinliklərlə qarşılaşınca yoldaşları onu
yan yolda buraxıb qayıtdılar. Batur Ötəgən təkbaşına xəyalındakı
yurdu axtarmağa davam etdi. Xalqı üçün ideal bir ölkə olduğunu
düşündüyü bir yerə çatdı. Ancaq qısa bir müddət sonra başa düşdü
ki, oranın suyu içilməz və otlan da zəhərlidir. Daha sonra Ötəgənin
atı zəhərlənib öldü. Az bir zaman sonra da qəhrəman özü həyatını
itirdi. Dastan qəhrəmanın ölümü ilə sona çatır. Cambul “Ötəgən”
dastanına burdan davam edir. Qəhrəmanın arzuladığı xoşbəxtlik di-
yanndan danışır. Sovet vətənini Ötəgənin xəyal etdiyi ölkə sayır. O,
İkinci Dünya müharibəsində xalqı, Sovet vətənini müdafiə etmək
üçün nəğmələr söylədi və bu nəğmələr bütün Sovetlər birliyində
müxtəlif dillərdə nəşr olundu.
100
Səken Seyfəli (1894-1939): Seyfəli yeni qazaq ədəbiyyatının
qurucusu və eyni zamanda ictimai xadim və siyasət adamı idi. O,
şair, roman yazıçısı, dramaturq və eyni zamanda tədqiqatçı və ədəbi
tənqidçidir. Bu baxımdan onu özbəkistanlı Niyazi ilə eyni səviyyə
də görmək lazımdır. Nəsrdə realist idi ancaq romantizmdən də fay
dalanırdı. “Göyçə tay” (Göycə dağı), “Ox yetməz daş”, “Tapmaca
qaya” adlı poemalarında əski dövrü Sovet dövrü ilə müqayisə edə
rək hazır vəziyyəti tərifləmişdir. Seyfəli digər şair və yazıçılara da
təsir göstərmişdir.
İlyas C ansuqurov (1894-1934) şeirlərində (Səhra, Moskva,
Qazağistan və s. poemaları) keçmişi və indini təsvir edib, milli xü
susiyyətlərdən danışarkən sadə yazmağı təşviq etmişdir.
Sabit M uğanov: Şair və romançıdır. Xidmətçilikdən akade
miya üzvlüyünə qədər yüksəlmişdir. Onun əsərlərindən “Sulu saç”
poeması və “Sirdərya”, “Butagöz” və “Mənim məktəbim” roman
larını saya bilərik.
K .M ustaqın və Q.M üsrep romançıdırlar.
M uxtar Eyvəzov (1897-1961): Qazağistanın şərqindəki Se-
mipalatinsk əhalisindəndir. Taşkənd və Leninqradda təhsil görmüş
və daha sonra Qazağistan Akademiyası üzvü seçilmişdir. O, güclü
bir alim və yazıçı idi. Onun xalq hekayəsini əsas alaraq yazdığı
“Yenilik və Kebek” adlı pyesi ilk qazaq dramı olub və onun səhnəyə
qoyulması ilə Qazağistan milli teatrı başlayır. Onun iyirmidən çox
pyesi və bir neçə hekayəsi vardır. Bundan əlavə “Otello”, “Müfəttiş”
(Qoqolun əsəri) və başqa əsərləri tərcümə etmişdir. Onun ən önəmli
əsəri “Abay və Abaym yolu” silsilə romanlarıdır ki, XIX əsrin ikinci
yarısında yaşayan qazaq şairi Abaym həyatı haqqmda olub və orada o
dövrün ictimai vəziyyəti, zülm və ədalətsizliklər təsvir edilmişdir. Bu
romanlar müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir.
O ljas Süleyman (İlyas): Müasir qazaq şairi olub, ölkə xari
cində də tanınmışdır. “Asia”, “Meymun ili”, “Saç” və “Gözəl za
101
Dostları ilə paylaş: |