Cavad heyət bu əsəri türk olmadığına baxmayaraq, saatlarca yalnız lığa dözən və mənim rahatlıqla bu kitabı ərsəyə gətirməyimə imkan yaradan sev gili həyat yoldaşım Fəridə xanıma ithaf edirəm. TÜRk diLLƏRİ
Yüklə 38,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
1) Toxtamış xanın tarxanlıq fərmanı (1391-ci ilə aid). 2) Toxtamış xanın Yaqaylaya yazdığı tarixi fərmanı (1393-cü ilə aid). 3) Teymur-Qutluk xanm tarxanlıq fərmanı (1397-ci ildə ya zılmışdır). 4) Uluğ Məhəmməd xanın II Sultan Murada məktubu (1428-ci ilə aid). 5) Mahmud xanın Sultan Məhəmməd Fatehə yazdığı tarixi məktub (1466-cı ilə aid). 6) Əhməd xanm Sultan Məhəmməd Fatehə məktubu (1477-ci ildə yazılmışdır). 7) Sahib Girey Xan Qazanın tarxanlıq fərmanı (1523-cü ildə yazılmışdır). İkinci və üçüncü fərmanlar uyğur və qalanı ərəb əlifbası ilə yazılmışdır. 5) Qazan məzar daşlan: Bu məzar daşlarının ən əskisi XV əsrə aiddir. O dövrdə Türkistanda da işlənən ortaq ədəbi türk dilində yazı lan bu daşlar ərəb əlifbası və süls xətti ilə qələmə alınmışdır. XVI-XVIII əsrlərdə qazan türklərinin yazı dili və mədəniyyəti Türkistan və Xarəzm ilə eyni idi və müəlliflər əsərlərini yazarkən bu dili işlədirdilər. Bu əsərlərin ən önəmliləri yerli əsərlər, Türkis tan əsərləri və osmanlı əsərlərindən ibarətdi. Bundan əlavə, bu əsər lərin çoxu 1711-ci ildən etibarən Peterburq (Leninqrad) mətbəələ rində, 1800-cü ildən başlayaraq da Qazan şəhərində çap olmuşdur. Yerli əsərlərdən “Quran təfsiri”, “Zəfəmameyi-vilayəti-Qazan” (1542-ci ildə Məhəmməd Şərif tərəfindən yazılmışdır), “Ərəbcə- türkcə lüğət” (1581-ci ildə Bayram Bolatoğlu tərəfindən yazılmış dır), vəqayenamələr və dastan kitablarının adını çəkmək olar. Qazan ləhcəsinə tərcümə edilən Türkistan əsərlərindən Əhməd Yasəvinin “Divani-hikmət”i, Əbülqazi Bahadır xanm “Şəcəreyi-tüt- ki”sini (1663), “Şeybannamə”ni (moğolların və türklərin tarixi, 1849), Rabğuzinin “Qisasül-ənbiya”sını və “Qisseyi-Yusif’i qeyd edə bilərik. Osmanlıca əsərlərdən din, təsəw üf, təlimat, irfan məzmunlu və hekayə tərzində bəzi əsərlər qazan ləhcəsinə tərcümə edilib, nəşr olunmuşdur. Onlardan ən önəmliləri bunlardır: 109 Yazıçıoğlu Məhəmməd Çələbinin “Məhəmmədiyyə”si, Seyid Battal Qazinin “Mənaqib”i, “Tutinamə”si, “Hatəmi-tayi” dastanı, “Əbu Əli Sina” hekayəsi və “Lətayifi-Xoca” (Molla Nəsrəddin lətifələri). Rusiyada ilk türkcə əsərlər 1711 -ci ildən sonra Peterburqda nəşr olunmağa başladı. 1800-cü ildən başlayaraq Qazan şəhərində türkcə əsərlər üçün ərəb hərfli “Asiya mətbəəsi” adlı bir mətbəə qu rularaq işə başladı. 1809-cu ildə Qazan şəhərində ikinci türkcə mətbəə “Universitet mətbəəsi” adı ilə fəaliyyətə başladı. Bu mət bəələrdə əlifba kitabları, qrammatika (morfologiya və sintaksis), qi raət (oxuma) və digər türkcə əsərlər və dini kitablar nəşr olundu. Yeni dövr Yeni dövr XIX əsrin ortalarından başlayıb Sovet rejiminin quru luşuna qədər davam etmişdir. Bu dövrdə dinin və cəmiyyətin islahı düşüncəsi ilk dəfə Abdünnasir Xüsrəvi tərəfindən (1765—1813) təbliğ edilib, Şahabəddin Mərcani tərəfindən davam etdirildi. Mərcani də Xüsrəvi kimi Türkistanda təhsil görmüş, din və tarix alimi idi. Bundan əlavə, Abdülqəyyum Nəsiri (1824-1902) 40 illik ədəbi fəaliyyəti döv ründə qazan xalqma dəyərli xidmətlər göstərmişdir. “Sərf və nəhv” və “Tatar türkcəsi lüğəti” kitablarını hazırladı və Qazan xalqının folk lorunu toplayıb nəşr etdi və dilin islahı üçün səy göstərdi. Bu dövrdə Qırımda İsmayıl Bəy Qaspıralı “Tərcüman ” qəze tini yayınlayaraq, türk mədəniyyətinin yayılması və bütün türklər tərəfindən rahatlıqla başa düşülə bilən ortaq bir türk dilinin seçilmə si barədə məqalələr yazdı. XIX əsrin ortalarında Abdülqəyyüm Nəsiri, Mərcani və başqa Qazan yazıçılarının cəhdləri nəticəsində Qazan dialekti əsasında müş tərək bir yazı dili meydana gəldi. Bu dil başqırd, mişer, noqay kimi bölgə xalqları tərəfindən də anlaşılırdı. Ondan sonra şair və yazıçıların sayı çoxalmağa başladı və Avropa tərzində romanlar yazıldı. Nəsiri tatar mədəniyyətinin qurucusudur. Tatar türkcəsindən əlavə, ərəbcə, farsca, osmanlıca, çağatayca və ruscanı da çox yaxşı bilirdi. Onun “Nəhv” kitabı rus və tatar dillərində yazılmışdır. “Təqvim” adlı əsər, elmi-ədəbi bir məcmuə olub onun tərəfindən 24 il boyunca nəşr olundu. Dil, ədəbiyyat və elm haqqında m üxtəlif kitablar yazmışdı və eyni zamanda şair idi. 110 1905-ci il inqilabından sonra tatar ədəbiyyatı inkişaf etməyə başladı. Şair və yazıçılar, əsərlərində milli və ictimai mövzuları ələ aldılar. Bundan əlavə, müxtəlif siyasi görüşlərlə ədəbi cərəyanlar ortaya çıxdı. O cümlədən tənqidi realizmi, demokratik, inqilabçı, milli və islamçı cərəyanları saya bilərik. Şair Abdullah Tuqay tənqidi realizm cərəyanının qabaqcıl nümayəndəsi idi. Məcid Qəfuri (başqırd şair və yazıçısı), Ələsgər Kamal, Qəflır Gül Əhməd, Qəfur Kamal (dramaturq), Fateh Əmir- xanvəş, Kamal (teatr oyunçusu) kimi yazıçılar da bu ədəbi axımın tərəfdarları idilər. Saqit Fami və Nəcib Dəmavi romantik şeirin təmsilçiləri idilər. Abdullah Tuqay (1886-1913) satirik şeirin təmsilçisi idi və orda Şirvanlı Mirzə Ələkbər Sabirin rolunu oynayırdı. Həyatı ağır şərtlərdə keçirdi. 27 yaşında ikən vərəm xəstəliyindən öldü. O, şeir və məqalələrində xurafəçiliyi, cəhaləti, mürtəceliyi və çar istibdadı nı tənqid edirdi. Onun “Yeni kəsik baş” adlı satirik poeması əski və dini bir hekayədən alınmışdır. Romançılardan Ayaz İshaqi, Sədri Məqsudi Arsalı və Rzaəd- din bin Fəxrəddinin adlarını saymaq olar. Sədri Məqsudi, Sovet re jimi qurulduqdan sonra Parisə və daha sonra İstanbula gedib İs tanbul Universitetinin müəllimi oldu. Ələsgər Kamal dramatuıji yaradıcılığına ilk əsəri olan “Baxt- sız igid” (1900) ilə başladı və ard-arda yazdığı əsərlər və etdiyi tər cümələrlə Qazan ədəbiyyatının başma yerləşdi. Digər tərəfdən Qazi Abdürrəşid və Zakir Hadi kimi yazıçılar mətbuatda yazdıqları mə qalələrlə xalqın milli duyğularını oyandırırdılar. 1905-1917-ci illər arasında müxtəlif şəhərlərdə qazan türkcəsi ilə, təxminən 40 qəzet və 35 dərgi yayınlamrdı. Onlardan ən önəmliləri bunlar idi: Yusuf Aqçora tərəfindən nəşr olunan “Qazan müxbiri” (1905), “Fikir”, “Vaqt”, “Yulduz”, “Yeni Əsr”, “Oq” və s. dərgilər. Yusuf Aqçora daha sonra İstanbula gedib orada türk milliy yətçiliyi cərəyanına qatıldı. Dərgilərdən yalnız Kamil Mütiinin “Əl Əsrül-cədid” (1906) dərgisini qeyd etməklə kifayətlənirik. Şairlərdən Məcid Qəfuri, şair Qulu Abdullah Tuqay (1886-1913) və Səid Rəmini, yazıçılardan 111 Yüklə 38,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|