Başqırdistan Muxtar Respublikasının milli dilidir. Təxminən
1.5 milyon insan bu dildə danışır. Onların bir qismi Tataristan, Öz
bəkistan, Qazağistan, Tacikistan və Rusiyanın müxtəlif bölgələrində ya
şayırlar. Bu dil Sovet rejiminin qurulmasından sonra rəsmi dil olmuşdur.
Başqırd sözü tarixdə İbn Fezlanm “Səfəmamə”sində, Kaşğarlı
Mahmud və Məsudinin əsərində və s. nəql edilmişdir. Başqırd sözü
üçün çox mənalar irəli sürülmüşdür. Bu kəlmə “birinci” (qəbilələr)
və ya “bozqurd” (əski türklər arasında müqəddəs heyvan) mənasın
dadır. Başqırdlar Orta Asiyadakı İrtiş çayı ətrafından köç etmiş
oğuz-qıpçaq qəbilələrinin qanşımından meydana gəlmişlər. Dilləri
oqur-fın və tatar türklərinin təsiri altında qalmışdır61.
1929-cu ilə qədər ərəb, sonra (1940-cı ilə qədər) latın və daha
sonra da kiril əlifbalarını işlətmişlər. Bu dildə 12 səsli mövcuddur. Bunlar
uzun, qısa,
dodaqlanan,
dodaqlanmayan, qalın və incə olaraq ayrılırlar.
/ç/ səsi yalnız yad sözlərdə işlənir, /ç/ səsi /s/ və /s/ səsi də /x/
və /h/ ilə əvəzlənir: “bıçaq” > “bısaq”, “sığır” > “xıyır”.
Söz əvvəlində, ümumiyyətlə, /p/ yerinə /b/ işlədilir.
Səslər arasında ahəng vardır. İkinci hecada /o/ və /ö/ görünür.
Digər türk dillərində olduğu kimi vurğu son hecadadır.
Sual şəkilçisi /-mi/ mövcuddur.
Bu dildə tatarca kəlmələrin təxminən hamısına rast gəlinir.
Çünki bu dil, illərlə onların yazı dili olmuşdur. Sovet hakimiyyəti
dövründə dilin söz tərkibində əsaslı dəyişikliklər olmuşdur. Ərəbcə-
farsca kəlmələrin yerinə rusca kəlmələr daxil olmuş, ayrıca bir çox
kəlmə də dialekt və şivələrdən alınmışdır.
Fellər
İndiki zaman şəkilçisi /-a, -yı/; keçmiş zaman şəkilçisi /-dı, -ğan, -inə,
-ay/; gələcək zaman şəkilçisi /-ır, -acaq/dır. Əmir kipi üçün ‘Ъагаунп”, icbar
kipi üçün “baralumbar”; inkar kipi üçün /-ma, -mə/ və “yoq” işlədilir.
Oğuzcada olduğu kimi bu dildə də 5 növ fel mövcuddur: təsir
li, təsirsiz, məchul, qayıdış və iltizam.
Bu dildə şərqi və cənubi olmaq üzrə iki şivə görünür.
61
Bir çox müəllifə görə, başqırdlar mənşə etibari ilə oqur-fın və ya Ural tayfala-
nndandırlar.
BAŞQIRD TÜRKCƏSİ
117