YENl UYĞUR TÜRKCƏSİ
Yeni uyğur türkcəsi, əski uyğurcanm davamı olub cənub-şərq
qrupuna aid edilir. Uyğur türkləri Göytürklərdən sonra yeni yazıya
keçdilər və VIII əsrdən başlayaraq da Mani mətnləri yazmaq üçün
yeni soğdi əlifbasını işlətdilər.
Uyğurlar uyğur dövlətinin qırğızlar tərəfindən yıxılmasından
sonra bölündülər. Onların bir hissəsi Şərqi Türkistana və bir hissəsi
də Qansu əyalətinə getdilər. Bir hissəsi isə Orta Asiyaya gedib
qaraxanlılar dövlətinin quruluşunda iştirak etdilər.
Yeni uyğurlar şərqi Türkistanda (Sincan və ya Muxtar Uyğur
Əyaləti) və 300 mindən çoxu da (əski) Sovetlərdə yaşayırlar. Sovet
uyğurlan Özbəkistan, Qazağistan və Türkmənistanda (Fərğana və
Yedi irmaq) məskundurlar. Beləliklə, bir-birindən bir az fərqli iki
uyğur ədəbi dili yaranmış ki, bu fərq daha çox alınma sözlərdə
(rusca, çincə) gözə çarpır.
ŞƏRQİ TÜRKİSTAN
Şərqi Türkistan Şərqi Çinin bir hissəsidir. Bu bölgəni çinlilər
“Sinkiyang” adlandırır. 13 milyon nüfiısu olan Şərqi Türkistan,
yerli türklərdən və mühacir çinlilərdən meydana gəlir. Türk
tayfaları bunlardan ibarətdir:
1. Uyğurlar və ya Sardlar şəhərlərdə və ya köylərdə yaşayırlar
(təxminən 6 milyon).
2. Qırğız və qazaxlar köçəri olaraq yaşayırlar (təxminən
1 milyon).
Uyğur türkləri əski türklərin arasında ən çox inkişaf etmiş
mədəniyyətə malik idilər. Şərq türklərindən minlərlə əlyazma
yadigar qalmışdır ki, onlardan təxminən 30 mini Berlin Akademi
yasında, 4 mini Leninqrad kitabxanasında, bir hissəsi də Britanya
muzeyində və Paris Milli Kitabxanasında saxlanılır. Sənədlərin bir
hissəsi yaymlanmışdır (əski uyğur mətnləri, hüquqi sənədlər, Mani
mətnləri və dualar).
127
UYĞUR TÜRKLƏRİNİN QISA TARİXİ
Uyğur türkləri Göytürk dövləti dövründə onlara tabe idilər və
Baykal gölünün cənubundakı bozqırların hakimiyyəti onlara veril
mişdi. 745-ci ildə uyğur xanı İltəbər, Basmil xanı ilə Göytürk döv
lətini yıxıb, uyğur dövlətini qurdu. Hakimiyyət dairəsini Turfan,
Beş Balıq, Kuça və Karaşara qədər genişlətdi. Buqu xaqan zam a
nında Çinin şimalını ələ keçirdilər. Mani dinini qəbul edən Xaqan
xalqı bu dinə dəvət etdi. Mani dinini qəbul etdikdən sonra uyğurla
rın müharibə gücü azalmağa başladı. Ancaq elm, sənət və ticarət
inkişaf etdi. 840-cı ildə qırğızlarla aparılan müharibədə xaqan öldü.
Qırğızlar, uyğurların paytaxtı Ordu Balıq şəhərini ələ keçirib,
əhalinin bir çoxunu öldürdülər. Uyğurların çoxu ətrafa köç etdi. Bir
hissəsi qərbdə qarluqlara sığındı. Bir hissəsi isə şərqdə Turfan, Ka-
raşar və Qansuda məskunlaşdı. Turfan bölgəsində yaşayan uyğurlar
865-ci ildə xaqanlığı elan etdilər. Çinin köməkliyi ilə moğol istilasma
qədər (1209) müstəqilliklərini qorudular. Uyğurlar mütərəqqi bir mə
dəniyyətə malik idilər. Əl sənətlərində, rəsmdə və xüsusilə də minia
türdə qiymətli əsərlər yaratdılar. Ondan sonra uyğurlar şərqi Türkista-
nın şimalında moğol himayəsi altında yanmüstəqil dövlətlər qurdular.
1514-cü ildə Türkistan dövləti Doqlatlardan olan Səidilərin əlinə
keçdi. Onların hakimiyyət mərkəzi Yarkənd idi. 1679-cu ildə səl
tənəti xocalar ələ keçirərək paytaxtı Kaşğərə daşıdılar.
1757-59-cu illərdə çinlilər Türkistanın daxili üsyanlarından
faydalanaraq öncə Türkistanın şimal hissəsini və 1760-cı ildə də
cənubunu işğal etdilər. Çinlilər rəsmi dinlərini türkistanlılara qəbul
etdirməyə çalışırdılar. Bu vəziyyət müsəlman türklərin müqaviməti
nə və üsyanına səbəb oldu. XVIII əsrin ikinci yarısından bu günə
qədər Türkistan beş dəfə çinlilər tərəfindən işğal edilmişdir. Ancaq
ölkə xalqı əlli dəfədən çox silahlı mübarizə aparmış və müstəqillik
yolunda çinlilərlə savaşmışdır. Bu müddət ərzində bəzən müstəqil,
bəzən də yanmüstəqil olmuşlar. 1911-ci ildə yenidən Çinə tabe ol
dular. Ancaq 1933-cü ildə Şərqi Türkistan Müstəqil Cümhuriyyəti
Xoca Niyazinin rəhbərliyi altında Kaşğərdə elan edildi. Bir il sonra
Sovet Qızıl Ordusu Şərqi Türkistana hücum etdi və üçillik dayanışa
128
baxmayaraq, oranı təsərrüf etdi. On il sonra, yəni 1944-cü ildə So
vet ordusu, almanlarla apardığı müharibə səbəbi ilə Türkistandan
çıxdı. Türkistan Cümhuriyyəti yenidən Əlixan Tudənin rəhbərliyin
də İli şəhərində elan edildi. Ancaq Çin müdaxiləsi nəticəsində bir
müddət koalisiya hökuməti iş başına gəldi və 1949-cu ildə də Çin
Qızıl ordusu Türkistanı işğal etdi. Bəziləri müqavimət göstərib, par-
tizanlıq mübarizəsini davam etdirdilər. Ancaq bir müddət sonra
məğlub oldular. Onlann bir hissəsi Hindistana və oradan Türkiyə və
Ərəbistana getdilər. Bir hissəsi də Pakistan və Əfqanistanda qaldı.
* * *
Şərqi Türkistanda uyğur türkcəsi rəsmi dildir və bundan bir neçə
il əvvələ qədər ərəb əlifbası işlənirdi. Ancaq sonra latın və daha sonra
yenə ərəb əlifbası işləndi. Məktəblərdə ilk dörd ildə türk dili tədris
edilir və daha sonra Çin dili və bu dilə olunmuş tərcümələr öyrədilir.
Şərqi Türkistan dili xaqaniyyə türkcəsinin davamıdır və yeni uy-
ğurca adlandırılır. Qaraxanlılar hakimiyyəti dövründə Kaşğər şəhəri
hakimiyyətin və türk mədəniyyətinin mərkəzi idi. “Qutadqu bilik” və
“Divani-lüğat-it-türk” kimi türkcənin ən gözəl ədəbi-mədəni əsərləri
bu dövrdə yazıldı. Şərqi Türkistanm mərkəzi Urumçudur.
Müasir uyğur dili, XVI əsrin sonlarından başlayaraq yeni döv
rə daxil oldu və inkişaf edərək XX əsrin əvvəllərində milli ədəbi dil
şəklini aldı.
XVI əsr türk dilləri üçün bir dönüm nöqtəsidir. Bu əsrdən eti
barən müxtəlif bölgələrdə müxtəlif mədəniyyət mərkəzləri qurul
muş və xalq bu mərkəzlərdə bir-birləri ilə daha çox münasibət qu
rub, qaynaşmışdır. Sonrakı əsrlərdən etibarən də ədəbi dillər mey
dana gəldi. Müasir uyğur ədəbi dili XVII əsrdən başlayaraq forma
laşıb, tədricən xalqın dilinə yaxınlaşdı.
Kəlmə baxımından əski uyğur sözlərinin çoxu indiki dildə
mövcuddur: “adak” (ayaq), “bol” (ol), “bu” (bu), “kişi” (insan),
“söz” (söz), “tənn” (tanrı), “tört” (dörd), “baş” (baş), “oğul” (oğul)
və s. Bununla belə əski yazı və kitablarda olan sözlərin bir hissəsi
bu gün işlənmir. Kəlmələrin çoxu oğuz qrupu ilə eynidir: “ata”,
“ana”, “bala”, “köz” (göz), “arpa” və s. Bundan əlavə, bəzi moğol-
129
Dostları ilə paylaş: |