Cavad heyət bu əsəri türk olmadığına baxmayaraq, saatlarca yalnız lığa dözən və mənim rahatlıqla bu kitabı ərsəyə gətirməyimə imkan yaradan sev gili həyat yoldaşım Fəridə xanıma ithaf edirəm. TÜRk diLLƏRİ
Yüklə 38,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
/у/ səsi saitlər arasında /d/yə dönüşür. Bu üzdən bu dili “d” qrupuna daxil edirlər. Məsələn, “adak” (ayaq, qədəh), “adır-” (ayır-), “bedik” (böyük), “adık” (ayı). Oğuz dili ilə müqayisə etdiyimizdə /ş/ yerinə /j/ (kişi~kiji), /z/ yerinə /s/, /y/ yerinə /ç/ (yaz-ças), /g/ yerinə /x/ (gün~xun), /q/ ye rinə /x/ (qar~xar; qol~xol), /g/ yerinə /k/ (gir~kir) və s. işlənir. Bu dildə sağır /n/ mövcuddur və müstəqil bir səs kimi işlədi lir: “on” (on), “ong” (sağ tərəf), “mən” (mən), “məng” (xal). ismin hallan 6-7 növdür. Yiyəlik hal şəkilçiləri: /-ning/, /-ding/, /-tin/. Yönlük hal şəkilçiləri: /-qa/, /-qə/, /-ka/, /-kə/. Təsirlik hal şəkilçiləri: /-ni/, /-di/, /-ti/. Yerlik hal şəkilçiləri: /-da/, /-də/, /-ta/, /-tə/. Çıxışlıq hal şəkilçiləri: /-dan/, /-dən/, /-tan/, /-tən/. Saylar bir az fərqlidir. Məsələn, “üjen” (30), “dörten” (40), “bejen” (50), “aldan” (60), “yeden” (70), “sezen” (80), “tozan” (90). Milyona “milyon”dan əlavə “saya” (moğolca) da deyilir. Sıra saylan şəkilçisi /-ku/, /-ki/, /-gi/, /-duqaar/ (moğolca): “uşku” və ya “uşduqaar” (üçüncü). Şəxs əvəzlikləri: “mən”, “sən”, “ol”, “bis”, “silər”, “olar”. Fel növləri: məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı və vacib. Fellərdə inkar şəkilçisi: /-ma/, /-mə/, /-ta/, /-tə/, /-ba/, /-bə/, /-va/, /-və/. Qəti keçmiş zaman şəkilçisi: /-di/, /-du/, /-ti/, /-tu/ (kəldim, kəldi). Nəqli keçmiş zaman üçün oğuz türkcəsində mövcud olan /-miş/ işlənməz. Bəlkə, bu dildə və şor, xakas və altay dillərində /-qan/ şəkilçisi işlənir: “alqan mən” (almışım). İndiki zaman şəkilçisi iki növdür: 1. /-p + -tur/: “körüp tür- mən” (görürəm). 2. /-а, у + dır/: “körədir mən” (görürəm), “baday- dır sən” (düşünürsən). Gələcək zaman üçün də iki növ şəkilçi mövcuddur: 1. /-r/: “kəlir mən” (gələcəyəm), inkar forması “kəlbəs mən” (gəlməyəcə yəm). 2. /-kalak/ (-qalak): “barqalak bis” (indi gələcəyik). Cümlə quruluşu və kəlmələrin tərtibi digər türk dillərində olduğu kimidir. Yəni öncə mübtəda, sonra xəbər gəlir. Tuva dilində bir-birindən çox fərqi olmayan 4 dialekt mövcuddur. Ədəbi dil əksəriyyətin dili olan mərkəz dialekti əsasında formalaşmışdır. 133 TOFA (KARAKAS) VƏ YA QARAQAŞ TÜRKCƏSİ Bu dil əski oğuz və uyğur tayfalarının dillərinin qarışm asın dan meydana gəlmişdir. Tofa kəlməsinin əsli, qədim tayfaların biri nin adı olan “dubo”dur. Tuva dilinə çox yaxındır. Bu üzdən onu tu va dilinin bir ləhcəsi sayırlar. Yazı dili yoxdur. Bu dildə cəmi 600 nəfər danışır. 1930-cu ildən sonra yerləşik həyata keçdilər. İrkutsk vilayətinin Nijneudin bölgəsində yaşayırlar. Karakas dili moğol, mancur və rus dillərinin təsirində qalmış və bu dillərdən ona çox sayda kəlmə daxil olmuşdur. Kəlmələrin əksəriyyəti türkcədir: “bulak” (bulaq), “suğ” (su), “toprak” (tor paq), “kar” (qar), “kiş” (qış), “böri” (qurd), “at” (at), “inək” (inək), “it” (it), “təbə” (dəvə), “bağa” (qurbağa), “balık” (balıq), “a n ” (an), “qurd” (soxulcan), “aas” (ağız), “diş” (diş), “kan” (qan), “ada” (ata), “au” (dayı), “pelin” (gəlin), “aş” (yemək), “ət” (ət), “süt” (süd), “orun” (torpaq, yer), “qatığ” (möhkəm) və s. Ümumiyyətlə, bu kəlmələr oğuz, uyğur və qıpçaq türkcəsində işlənir. Bunlardan əlavə, tofa türkcəsində qədim türkcə kəlmələr də görünür: “erqək” (barmaq), “balığ” (yara), “uruk” (yol), “kaş” (kü lək), “kişil” (mağara), “kun” (almaq). Bu dildə moğolca ilə müştərək bir çox kəlmə vardır: “dalay” (dəniz, dəmir), “buduğ” (rəng), “ang” (vəhşi), “ulus” (ailə, ər, bəy), “angçı” (ovçu). Bu dildə 9 normal, 9 uzun və 9 farənjeal (qırtlaq) ünlü vardır. /y/ səsi söz ortasında /d/ ilə əvəzlənir. Məsələn, “kudruk” (quyruq) yerinə “kurduk”. /q/ və /ğ/ sözlərin axınnda qorunmuşdur: “uluğ”, “sanğ”, “bu daq”. Sözün əvvəlində /y/ səsi /ç/ ilə; /k/ səsi /x/ ilə əvəzlənir. Damaq səsləri arasında ahəng vardır. Ancaq dodaq səslərin də üçüncü hecadan sonra, xüsusilə də şəkilçilərdə pozulur. M or fologiya baxımından tuva dilinə bənzəyir. Buna baxm ayaraq, “ilişki” şəkilçisi cəm olaraq işlənir. Yiyəlik şəkilçiləri oğuzcaya bənzəyir. 134 Bu dildə isimlərin 7 halı vardır. Şəkilçilər 6 halda oğuz türk- cəsindəkilərə bənzəyir. Ancaq yönlük hal şəkilçiləri olan /-qa/, /-qə/, /-ka/, /-kə/ qorunmuşdur. Say sistemi Sibirya türklərininkinə (tuva, altay, şor, yakut) bənzəyir. Fellər çox zəngindir və tuva türkcəsindəki kimidir. Feli sifət /-qan/, /-qən/, /-kan/, /-əsən/, /-u/, /-i/, /-ar/, /-ər/, /-bas/, /-bəs/ şəkilçiləri ilə düzəlir. Bağlayıcı fellər /-ip/, /-a/, /-ə/, /-pişangqa/, /-kısa/, /-kaş/, /-kəş/, /-qaş/, /-qəş/ və s. ilə düzəlir. Feli sifətlər və bağlayıcı fellər tuva, xakas, şor, Altay və yakut dilləri ilə uzlaşır. Sintaksis baxımından da tofa türkcəsi tuva dilinə bənzəyir. Bu dildə Alıqçer və Qutarin adlı iki dialekt vardır. 135 XAKAS TÜRKCƏSİ Xakaslann dili qədim oğuz və uyğur tayfalarının dilinin qarış masından meydana gəlmişdir. Ancaq soy ağacı baxımından əski qırğızla bağlıdır. Çünki nəzərə belə gəlir ki, xakaslar qırğızların övladlandırlar. Onların çoxu Xakas Muxtar Bölgəsində yaşayır və nüfuslan təxminən 71 min nəfərdir. Ədəbi dilləri Sovetlər dövründə formalaşmışdır. Bu dil Saqay, Kaçin, Qızıl, Şor, Koybal və Beltir tayfalarının şivələrinin birləşməsindən yaranmış, Saqay və Kaçin şivələri əsasında qurulmuşdur. Beltirlər və saqaylar birgə və yerləşik şəkildə yaşayırlar. Abakan türkləri, XVII-XVIII əsrlərdə Abakan vadisində qır ğızların yerinə məskunlaşdılar. Onların dili uyğur-oğuz qrupundan olub və “azak”, “tağ”, “tağlığ”, “kalğan” xüsusiyyətlərinə görə R.R.Aratın təsnifində “z” qrupuna daxil edilmişdir. Xristianlıq pro- paqandasına baxmayaraq, dinləri hələ də Şamanizmdir və əski adətə-ənənələrə bağlıdırlar. Dini bahar bayramı olan “Tiastoyi” xakaslar arasında yayğın- dır. Bu bayram qaçlar tərəfindən may ayında xüsusi mərasimlərlə qeyd olunur. Bayram mərasimində qonşu tayfalar bir araya gəlirlər və qonaqlara qımız verib, at qurban kəsirlər. Ayrıca gələcək ilin qurbanı da seçilir və rəngli iplərlə bəzənir. Sonra yemək verilir, mahnılar oxunur, qurşaq tutulur və bir növ çövkən oyunu oynanır. Abakan türklərinin mənzum epik və dastan ədəbiyyatı çox zəngindir. Ozanlara xüsusi bir maraq göstərilir. Xakas dilində kəlmələrin əksəriyyəti türkcədir: “xızıl” (qır mızı), “tağ” (dağ), “ağas” (ağac), “palıx” (balıq), “imçi” (həkim), “at”, “inək”, “tas” (daş), “qus” (quş), “min” (mən), “sin” (sən), “ol” (o), “pis” (biz), “sirər” (siz), “pozım” (özüm), “xal” (qal), “pir” (bir), iki, “tört” (dörd), “altun” (altmış), “otıs” (otuz), “çiyirgi” (igirmi). Bu dildə çox sayda moğolca və rusca kəlmə vardır. Ancaq farsca və ərəbcə kəlmə yoxdur. Xakas dilində türkməncədə olduğu kimi kəlmənin mənasını dəyişdirən 9 qısa və 8 uzunsəsli var: “xar” 136 Yüklə 38,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|