Y akutistanın nüfusu 327 min nəfərdir və Rusiyaya bağ
lıdır.
Yakut dili Sibirya türkləri, moğollar, tunquslar və mancurlarla
qonşu və əlaqədə olduğu üçün bu dillərin təsiri altında qalmış və
onlardan kəlmələr almışdır.
Sovet rejiminin qurulmasından və yakut dilinin rəsmiləşmə-
sindən sonra çox sayda rusca və beynəlxalq dillərə aid kəlmə də
yakutcaya daxil olmuşdur. Öncə latın (1924) və daha sonra kiril
əlifbası rəsmiləşdi (1939). Hazırda mətbuat və məktəblərdə bu dil
işlədilir.
Yakutcanm söz varlığının əsas hissəsini türkcə kəlmələr təşkil
edir. Məsələn: “kün” (gün), “iy” (ay), “timir” (dəmir), “atax”
(ayaq), “qıyeys” (qız), “kihi” (kişi), “tütün” (gecə), “bar” (get),
“kəl” (gəl), “it” (it), “min” (mən), “ürüng” (işıqlı), “sil” (il), “iki”
(iki), “üç” (üç), “tüört” (dörd), “xara” (qara), “ütüü” (yaxşı), “max”
(inək) və s.
Radiov yakutca kəlmələrin 30%-ini moğolca sayır.
Yakut dilində 8 normal, 8 uzun və 4 diftonq vardır. Diftonqlar
bunlardır: /ıa/, /uo/, /ie/ və /üö/.
Səslər arasında ahəng vardır. Xüsusilə də dodaq səslərində.
Məsələn, “ohox” (soba), “ohoxtor” (sobalar), “ohoxçut” (sobaçı).
/y, ş, j, ç, z/ samitləri yerinə /s/ işlənir.
Söz əvvəlində /y/, /n/, /r/, /k/ və /1/ samitləri işlənmir.
/r/ və /1/ ilə başlayan alınma sözlərin əvvəlinə /ü, u, il səsliləri
əlavə olunur. Söz sonunda /b/, /q/, /k/, /d/, /1/, /ç/ işlənmir.
/y/ söz başında /s/yə, söz ortasında, ümumiyyətlə, /t/yə çevri
lir: “suol” (yol), “atax” (ayaq).
Cəm şəkilçiləri bunlardır: /-tar/, /-tər/, /-tor/, /-dar/, /-dər/.
Yiyəlik şəkilçiləri oğuzcaya bənzəyir: “diyəm” (evim), “di-
yəng” (evin).
Yönlük hal şəkilçisi /-a/, təsirlik hal şəkilçisi /-ı/, /-nı/; çıxışlıq
hal şəkilçisi /-tan/ da oğuz türkcəsində olduğu kimidir.
Sıra sayı şəkilçiləri /-ıs/ və /-us/dur: “ikis” (ikinci), “ühüs”
(üçüncü).
145
Yakut dilində üç dialekt qrupu vardır: 1) Tamask-Aldan qru
pu. 2) Kanqalas-Vilyuvisk qrupu. 3) Megin-Tatın qrupu.
Birinci qrupda dodaqlarıma hadisəsi müşahidə edilmir. A n
caq digər iki qrupda mövcuddur. Yenə birinci qrupda assim il
yasiya güclüdür, ikinci qrupda yoxdur və üçüncü qrupda arabir
nəzərə çarpır. Kəlmə baxımından da bu qruplar arasında fərq
liliklər var.
146
TAM AM LAM A
Keçmiş bölmələrdə türk dili və ləhcələri tədqiq edilərkən,
müxtəlif bölgələrdə yaşayan türklər haqqında da məlumat verildi.
İndi isə Əfqanistan türkləri haqqında:
Əfqanistan türkləri (mərkəz və şərq türkləri)
Əfqanistan türkləri Əfqanistanm şimalında yaşayırlar. Əfqa-
nistanın şimal sərhəddindən cənubdakı Hindukuş dağlanna qədər
davam edən bu bölgəyə Əfqanistan Türkistanı deyilir.
Əfqanistan türklərinin çoxunu özbəklər və türkmənlər təşkil
edir. Daha az nüfiısa malik olan qırğızlar, qaraqalpaqlar, qazaqlar,
qarluqlar və afşarlar da bu bölgədə məskunlaşıblar.
Türklər Əfqanistan tarixində önəmli rol oynayıblar. XDC əsrin
ortalarına qədər bu bölgənin hakimiyyəti türklərin əlində idi. Qəz-
nəlilər, səlcuqlular, xarəzmşahlılar, moğollar, teymurilər, Babürilər,
Səfəvilər, Nadir Şah və Əhməd Xan sülaləsi. Qəznəlilər zamanında
Qəznə və Teymurilər zamanında Hərat mədəniyyət mərkəzi idi.
Təxminən 16 milyonluq Əfqanistan nüfusunun üçdə biri, yəni
6 milyonu türklərdən meydana gəlir.
1) Özbəklər
Əfqanistan türklərinin böyük hissəsini özbəklər təşkil edir.
Onlar Şibirğan, Meymənə, Bala Murğab, Bəlx, Məzari-Şərif və Hə
rat şəhərləri ilə onların ətrafındakı kəndlərdə yaşayırlar. Nüfuslan
1.6-2 milyon civanndadır. Çoxu əkinçilik, maldarlıq, ticarət və sə
naye işləri ilə məşğuldurlar. Sünni məzhəbinə bağlıdırlar.
2) Türkmənlər
Əfqanistan türkmənlərinin bir hissəsi Əndxuy ilə Bala Mur
ğab və Mərvçək arasındakı bölgədə, bir hissəsi də Həratda, Bəlxdə
və Məzari-Şərifdə yaşayır. Salur, Sarıq, Ərsan, Təkə, Əlieli və
Çavdar adlı altı tayfadan ibarətdirlər. Əksəriyyəti yarıköçəri həyat
sürür, bir hissəsi şəhərlərdə və kəndlərdə məskunlaşıb, qoyun, keçi,
at və dəvə yetişdirirlər. Məşhur qarakəl qoyunu onlar tərəfindən
yetişdirilir. Məskunlaşmış türkmənlərin bir hissəsi xalça toxumaqla
147
məşğuldur. Buxara xalçası adı ilə məşhur olan xalçaları onlar
toxuyurlar. Türkmənlərin nüfusu bir milyona yaxındır.
3) Qırğızlar
Əfqanistanm Pamir və ya Vaqhan bölgəsində yaşayırlar. M ər
kəzləri Bozay Günbəd, məzhəbləri sünnidir. Təxminən 41 m in nə
fərlik nüfusa sahibdirlər. Bir çoxu yurt adlı çadırlarda yaşayırlar.
4) Qazaqlar
Daha çox Xanabad məntəqəsində yaşayırlar. O nlann bir
hissəsi Sovetlər dövründən gedib Həratda yerləşmişlər.
5) Qaraqalpaqlar
Cəlalabadda və Məzari-Şərifm cənubunda yaşayırlar.
6) Qıpçaqlar və Qarluqlar
Qıpçaqlar Bəlx, Çaharşənbə, Keysər və ya Qeysərdə; qarluq
lar da Qataqan və Bədəxşanda yaşayırlar. O nlann qaraqalpaqlarla
birlikdə toplam nüfuslan təxminən 450 mindir.
7) Afşarlar
Nadir Şah qoşunundan qalanlardan doğulanlardır. N üfuslan
təxminən 400 min nəfərdir. Məzhəbləri Şiə və Qızılbaşlıqdır. Ə ksə
riyyəti Kabil və Həratda yaşayır.
Əfqanistanda türk olduqlanna baxmayaraq, Qalzay, Həzarə və
Çaharaymaq kimi tayfalar türkcəni unutmuşlar. Məsələn, qalzaylar
xələclərin övladıdırlar, ancaq bugünkü dilləri pəştucadır.
Əfqanistan türkləri istər şahlıq dövründə (1921-ci ildən son
ra), istərsə də cümhuriyyət dövründə mədəni haqlardan m əhrum
olub, əfqanlılaşdırma siyasətinə məruz qalmışlar.
148
Dostları ilə paylaş: |