D ialektlər
Azərbaycanda şimal və cənub olaraq iki dialekt qrupu m öv
cuddur.
Şimali Azərbaycana məxsus olan şimal dialekt qrupu şərq,
qərb, şimal və cənub dialektlərinə ayrılır12.
а) Şərq q ru p u dialekt və şivələri: Bu qrupa Quba, Bakı, Şa
maxı, Muğan və Lənkəran şivələri daxildir və xüsusiyyətləri bun
lardan ibarətdir:
1) Çox vaxt sözün birinci hecasında /a/ səsi /e/ səsi ilə əvəz
lənir: “qaymaq” > “qeymağ”, “qayçı” > “qeyçi” kimi.
2) /a/ səsi /o/ ilə əvəzlənir: “baba” > “boba”, “barm aq” > “bor-
mağ” kimi.
3) /o/ səsi /u/ ilə əvəzlənir: “qonşu” > “qumşu” kimi.
4) /ö/ səsi /ü/ ilə əvəzlənir: “çörək” > “çürek”.
5) Alıəng qanununa tərs olaraq damaq saitlərindən sonra do
daq saitləri gəlir və ya əksinə: “bacın” > “bacun”, “atan” > “atun/
aton”, “gəlsin” > “gəlsün”.
б) Sözlərin ortasında /g/ səsi inkişaf edir və /y/ səsi /g/ tələffüz
olunur: “dügmə” (düymə); [311] “ignə” (iynə); “dügü” (düyü).
7) Sözlərin əvvəlində və axınndakı /v/ səsi düşür: “oxlo” (ox
lov), “pilo” (pilov).
8) Söz sonunda cingiltili səslər işlənir: “boşqab”, “yarpaq”.
9) Bir çox hallarda səslilərin ahəngi pozulur: “başi” (başı),
“oxudi” (oxudu).
10) Şəkilçilər çox vaxt iki variantlıdır (dodaq variantlı): “gəlibdü”
(gəlmiş); “alıbdu” (almış); “yoxdux” (yox idik); “əkdüz” (əkdiniz).
11) İndiki zamanda qıpçaq dillərinin xüsusiyyətləri işlənir:
“yazadu” (yazır), “gedədü” (gedir).
12) Feli bağlama şəkilçiləri bunlardan ibarətdir: /-übən, -ubən,
-übəni, -ıbannan, -ibənnəri, -ubannan, -übənnəri/ və eyni şəkildə
/-gedübən/.
12
Şimali Azərbaycan dialektləri prof. M.Şirəliyev və digərləri tərəfindən tədqiq
olunmuş və adı qeyd edilən müəllif tərəfindən “Azərbaycan dialektologiyasının əsasla
rı” adı ilə 1962-ci ildə Bakıda nəşr olunmuşdur.
24
b) Q ərb q ru p u dialekt və şivələri: Bu qrupa Qazax, Qara
bağ, Gəncə və Ayrım dialekt və şivələri daxildir və xüsusiyyətləri
bunlardan ibarətdir:
1) Çox vaxt yad sözlərin birinci hecasında /ə/ səsi /a/ səsi ilə
əvəzlənir: “zayıf” (zəyif); “tasdıx” (təsdiq) kimi.
2) /i/ səsi lil səsi ilə əvəzlənir: “ılıx” (ilıq); qıymat (qiymət).
3) Sağır İn/ mövcuddur: “manga” (mənə).
4) Sözlərin ortasında və təkhecalı sözlərin sonunda 1Ы səsi /v/
səsi ilə əvəzlənir: “çovan” (çoban); “qavax” (qabaq).
5) Söz ortasında və təkhecalı kəlmələrin sonunda /c/ səsi /j/
səsi ilə əvəzlənir: “bajı” (bacı).
6) Sözlərin sonundakı samitlər karlaşır: “papax” (papaq),
“boşqap” (boşqab), “ağaş” (ağac).
7) Sözlərin sonunda 1Ы səsi /f/ səsi ilə əvəzlənir: “k ita f’
(kitab), “a lıf ’ (alıb).
8) Sözlərin ortasında və sonunda /v/ səsi /y/ səsi ilə əvəzlənir:
“buzoy” (buzov), “toylamax” (tovlamaq).
9) Dodaq səslilərinin ahəngi möhkəmdir: “görməyüf ’ (görmə
yib), “görsüydü” (görsəydi).
10) Sözlərin əvvəlindəki /y/ və 1Ы düşür: “umrux” (yumruq);
“uxan” (yuxan); “ışqırmax” (hıçqırmaq).
11) Səsli ilə bitən sözlər, təsirlik halda l-yıl şəkilçisini (-nı
yerinə) qəbul edir: “qapıyı” (qapını).
12) İndiki zaman şəkilçiləri /-er/, /-or/ və /-ör/dür: “aler” (alır),
[312] “görör” (görür).
13) Sual cüm lələrində /-mi, -mı, -mü, -mu/ işlənir: “Oxun
dum u?”
c) Şim al q ru p u d ialek t və şivələri: Bu qrupa Nuxa, Zaqa-
tala-Q ax dialekt və şivələri daxildir və xüsusiyyətləri bunlardan
ibarətdir:
1) /ə/ səsi /e/ səsi ilə əvəzlənir: “eyləş” (əyləş).
2) Sağır Inl aradan çıxmaqdadır.
3) Bəzi şəkilçilər ahəng qanununa tabe olmur: “beşlıx” (beş
lik); “getmax” (getmək).
25
4) Yad sözlərin çoxunda /f/ səsi /p/ səsi ilə əvəzlənir: “pəhlə”
(fəhlə), “pənər” (fənər).
5) Xüsusi əvəzliklər mövcuddur: “habu” (bu); “hunda”, “hon-
nar”, həblə (onlar); “maa”, “mağa” (mənə); “saa” ,”sağa” (sənə).
6) İndiki zaman şəkilçisi: “gələ durur” (gəlir), “baxa durur”
(baxır).
7) Təyini söz birləşmələrinin şəkilçisi bəzi hallarda işlənmir:
“göz ağn” (göz ağrısı).
d) Cənub qrupu dialekt və şivələri: Bu qrupa N axçıvan,
Ordubad və İrəvan daxildir və xüsusiyyətləri bunlardan iba
rətdir:
1) /ə/ səsi daha açıq tələffüz olunur: “əv”.
2) /a/ səsi /ə/ səsi ilə əvəzlənir: “əyax” (ayaq); “qərə” (qara).
3) /e/ səsi /ə/ səsi ilə əvəzlənir: “səvgi” (sevgi); “dəyil” (deyil).
4) /i/ səsi /ü/ səsi ilə əvəzlənir, “büldür” (bildir).
5) /o/ səsi /a/ səsi ilə əvəzlənir: “alav” (alov); “navruz” (nov
ruz); “av” (ov).
6) /ö/ səsi /ə/ səsi ilə əvəzlənir: “təvlə” (tövlə).
7) /к/ səsi /g/ səsi ilə əvəzlənir: “geşdi” (keçdi); “geçi” (keçi).
8) Sözün əvvəlindəki /x/ səsi /h/ səsi ilə əvəzlənir: “horuz”
(xoruz), “hurcun” (xurcun).
9) İndiki zaman şəkilçiləri /-ır , -ir, -ur, -ür/ ilə yanaşı /-iy, -uy
və -iri/dir: “gəliy” (gəlir); “gediy” (gedir).
10) Qəti gələcək zaman şəkilçisi /-as/ və /-əs/dir: “alassan”
(alacaqsan); “gələssən” (gələcəksən).
[313] Hər dialekt qrupunda o qrupa məxsus kəlmələr var.
Şimali və Cənubi Azərbaycan dialekt və şivələri arasında səs və
şəkilçilərlə yanaşı, alınma kəlmələrdə də fərqliliklər vardır. Şimali
Azərbaycanda işlənən yad sözlər, əsasən, rus və latın mənşəli, Cə
nubi Azərbaycanda isə fars və ərəb mənşəlidir. Bundan əlavə, Cə
nubi Azərbaycan və İranın digər bölgələrinin dialekt və şivələri hə
lə elmi şəkildə tədqiq edilməmişdir.
Güney Azərbaycan türkcəsinin dialekt və şivələri aşağıdakı
lardan ibarətdir:
26
Dostları ilə paylaş: |