Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
50 olur. Ədəbi tənqiddə zülmün, şərin səbəbini Allahda axtarmaq müəllif mövqeyi kimi qiymətləndirilir. Digər tərəfdən də, guya İblis müsbət bir rol oynayır və Allahın zülmünü ifşa edir. H.Cavidin "İblisində" belə mövqedən çıxış edən obrazlar (İxtiyar şeyx) doğrudan da vardır, lakin bu mövqe bütövlükdə "İblis" əsəri üçün də, onun müəllifi üçün də səciyyəvidirmi? - Xeyr. Bu cür mövqe nə H.Cavidin "İblisinə", nə də Götenin, Marlonun, Klinkerin, Lermonto- vun və s. müvafiq əsərlərinə aid edilə bilməz. Bu mövqe olsa-olsa, Bayronun "Qabil" əsəri üçün səciyyəvidir. Lakin bir əsər üçün üstünlük sayılan müəyyən cəhətin kafi əsas olmadan başqa əsərə şamil edilməsi nəinki onun qiymətini artırmaz, əksinə, onun haqqında səhv təsəvvür yaratmaqla yanaşı, qiymətini da aşağı salmış olar. Əgər Qabilin Allaha qarşı üsyanı Bayronun asərinin leytmotivini təşkil edirsə və müəllif mövqeyinin ifadəsi kimi səslənirsə , İxtiyar şeyxin dedikləri epizodik bir obrazın mövqeyini ifadə edir və əsərdəki çox müxtəlif ideya çalarlarından yalnız biridir. Bundan başqa, bu mövqe
Əslində Qabil əsərdə nə qədər mərkəzi sima olsa da, onun mövqeyini də müəllif mövqeyi kimi başa düşmək sonunjunu məhdudlaşdırmaq olardı. Əsərdən alınan ümumi təəssürat Qabilin və ya Lüsiferin dediklərindən daha çox şey ifadə edir.
51 əsərin əsas ideya istiqaməti ilə ziddiyyət təşkil edir və əslində müəllifin tənqid obyektlərindən və ya daha yüksək bir ideyanın formalaşmasına aparan yoldakı məntəqələrdən, diskret keçid məqamlarından biridir. Zira, ruhdan düşmüş İxtiyar şeyxin:
mübarizəyə, həqiqət və gücün vəhdətinə səsləyən müəllif tərəfindən yalnız tənqid oluna bilər. İxtiyar şeyxin nəzərində dünya - allahdır və buna görədir ki, naqis ictimai mühitdə rastlaşdığı haqsızlıqlar onda Allaha qarşı kin yaradır və bu, bütövlükdə dünyaya nifrətlə, tam bədbinlik mövqeyi ilə eyniləşir. Arifin, Elxanın və hətta İblisin mövqeyinə gəldikdə isə onların Allaha və dünyaya münasibəti Qabil və Lüsiferin münasibətindən tamamilə fərqlidir. Buna görə də, Bayronla hər cür müqayisə heç də həmişə "İblisi" layiq olduğu səviyyəyə qaldırmır. Elxan və onun çıxışı, üsyanı, fəaliyyəti Qabil və onun çıxışına, mövqeyinə nəzərən qat- qat yüksəkdədir. Başqa sözlə, Elxan ictimai etirazın daha yüksək formasını - ictimai mübarizəni təmsil edir. Elxan haqsızlıqların səbəbini göydə deyil, yerdə axtarır, xilas
52 yolunu insanın özündə görür və İnsanın dünyanı necə idarə etməli olduğu haqqında düşünür. İblisin məqsədi Allahın timsalında dini, ilahiyyatı tənqid etmək deyil. İblisin Allahla mübarizəsi ənənəvi mübarizədir və bundan bədii əsərlərdə çox vaxt rəmz kimi istifadə olunur. İblisin rəmzi mənası dərk edildikdə, onun Allaha qarşı çıxışının da rəmzi mənası aydın olur. Bu rəmzilik xüsusən "Faust"un proloq hissəsində (asimanda) Allah və Mefistofelin söhbətində, habelə əsərin finalında aşkar şəkildə təzahür edir. Allah və Mefistofel insanda "xeyir və şər başlanğıclarının" rəmzləri kimi təqdim edilir. Və təbiidir ki, proloqdakı söhbətdə Allah insandakı yaxşı cəhətləri, Mefistofel isə pis cəhətləri görür və hər biri bu cəhətlərin mütləqləşəcəyinə inanır və cəhd edir.
deyən Mefistofel onların tam miskin gələcəyinə şübhə etmir:
Allah isə, əksinə, insan haqqında yüksək fikirdədir: o, -
53 Şübhələr, zülmətlər dolu həyatda, Cəhd edir haqq yola çıxsın inadla,- - deyir və insanın nurlu gələcəyinə inanır: Axtarır, zülmətdə hələ yol gedir, Nuru hümmətimlə kəşf edəcəkdir. Lakin Götenin "Faust"unda Allah və Mefistofel rəmzlərinin arxasında hansı real qüvvələrin dayandığı aydın olmur. Ümumiyyətlə, müəllifin belə bir məqsədi yoxdur.
Əsər ardıcıl romantizm mövqeyindən yazıldığından müəllifin məqsədi ümumiyyətlə Xeyir və Şərin mübarizəsini tərənnüm etməkdən, insan təbiətində xeyrinmi, yoxsa şərinmi üstünlük təşkil etdiyini göstərməkdən (Habelə xeyrin ümumi və müCərrəd me'yarını - əməli fəaliyyəti tərənnüm etməkdən) ibarətdir. Burada Xeyir və Şər insanın mənəvi aləminin iki əzəli və əbədi qütbü kimi göstərilir; onların gerçək həyati mənbələri isə axtarılmır və ya tapılmır. Realist romantizm üslubunda yazılan "İblis" əsərində isə məqsəd məhz bu mənbəyi müəyyənləşdirmək və onu nişan verməkdən ibarətdir. Burada H.Cavidin qarşısında çox çətin bir məsələ durur: bir tərəfdən ənənəvi rəmziliyin şərtlərinə sadiq qalmaq, yeri gəldikcə Allah ilə İblis arasındakı əksliyə müraciət etmək, digər tərəfdən də Allahı ancaq xeyir rəmzi kimi verməkdən imtina etmək, onu həm də gücün, zorun rəmzi kimi təqdim etmək. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|