Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
62 Buna bənzər fikirlər ayrı-ayrı konkret situasiyalarda, xüsusi emosional-psixoloji vəziyyətlərdə - bədbinlik məqamlarında digər iştirakçılar tərəfindən də söylənilir. İxtiyar deyir: Yüz, min deyil iblisə uyan...həp bəşəriyyət Etmiş bu gün ev yıxmağa, qan içməyə adət. yaxud:
Yox kimsədə mərhəmətlə vicdan, İnsanlığı həp unutdu insan. Xavər deyir:
Hətta Arif belə xüsusi həyəcan və sarsıntı keçirərkən bu hissə qapılır: Yalnız deyil insanlara; vəhşilərə sorsan, Onlar belə insandakı vəhşiliyə heyran. "Şər insanın təbiətindədir" fikrinin Cavidə şamil edilməsinin üçüncü "əsası" - subyektiv səbəbi isə, yuxarıda artıq qeyd etdiyimiz kimi, dramaturqu "şərin mənbəyi İblisdir" fikrindən "xilas etmək" təşəbbüsüdür. Lakin, bizcə, Cavid yaradıcılığının tədqiqində məqsəd və əsas motiv ona haqq qazandırmaq, onu "xilas etmək" və s. bu kimi subyektiv meyllər ola bilməz - Cavidin buna ehtiyacı yoxdur. Məqsəd - əsl həqiqəti üzə çıxarmaq, əsərin həqiqi
63 məntiqi təhlilini vermək, müəllif ideyasını olduğu kimi müəyyənləşdirməkdir. Əvvəlcə müqayisə üçün dünya ədəbi tənqidinin "Faust"a və "Qabil"ə münasibətinə nəzər salaq. Faust adam öldürür, lakin qatil olmur; çünki bu təsadüfidir və ya Mefistofelin felidir. Sevgilisini atır, övladının taleyini unudur, lakin ləyaqətsiz sayılmır; çünki daha böyük məqsədlər naminə onları tərk etməyə məcbur idi. Mefistofellə (iblislə) əl-ələ verib hər cür eybəcər eyş- işrətdə iştirak edir, amma yenə də hər cür eybəcərlikdən uzaq hesab olunur; çünki Faust bunları dünyanı öyrənmək naminə edir və s. Qabil ata-anasının üzünə ağ olur, onu sevən qardaşını öldürür, dünyada ilk ölüm hadisəsinin səbəbkarı olur, lakin tənqid onu ölməzlik uğrunda mübariz kimi təqdim edir, ona əməlinə görə yox, istəyinə görə, hadisəyə görə yox, mahiyyətə görə, təsadüfən (?!) əlindən çıxan xətaya görə yox, böyük ideallarına görə, üsyankarlıq, inqilabçılıq xislətinə görə qiymət verir, qatil kimi deyil, müsbət obraz kimi səciyyələndirir. Bəs Arifin tənqid taleyi bu baxımdan necədir? Arif çılğın vəziyyətdə, aşkar stress halında, adam öldürərkən, qeyd-şərtsiz, peşəkar qatil
kimi səciyyələndirilir, özünü itirdiyindən (keçid-istihalə dövrü!) mənəviyyatı ilə heç cür uyuşmayan hərəkətlər edərkən
64 onun "caniyə", "ən eybəcər məxluqa" çevrilməsindən, "iblisləşməsindən" danışılır. Niyə? Nəyə görə "Faust"a, "Qabil"ə mahiyyət baxımından, "İblis"ə isə hadisəçilik baxımından qiymət verilməlidir? Bəlkə Cavid bu hadisələrin Arifin deyil, mühitin mahiyyətindən irəli gəldiyini qabarıq şəkildə çatdıra bilməmişdir? Bəlkə burada sənətkarlıq nöqsanı vardır? Xeyr. Əksinə, Cavid elə bil bunu bilmiş kimi əsərin düzgün başa düşülməsinə nail olmaq üçün Arifin mənfi hərəkətlərini "çılğın", "sinirli", "son dərəcə həyəcanlı və müztərib", "şaşqın". "sərxoşca qəhqəhə ilə" və s. bu kimi sözlərlə müşayiətdə verir, həmin məqamlarda Arifin öz təbii halından çıxmış olduğunu göstərir. ("Faust"-da isə belə izahlar yoxdur. Bu da təbiidir. Çılğınlıq güclü ehtiras Şərq adamı üçün daha səciyyəvidir. Bu baxımdan son dərəcə ağıllı və soyuqqanlı Fausta buraxdığı səhvlərə görə bəraət qazandırmaq çətindir). Bu məqamda Arif elə bil ki, köhnə yatağından çıxmış, yeni yatağını isə tapmamış daşqın çay kimidir. "İblis"in təhlili zamanı buna xüsusi diqqət yetirilməlidir ki, Arif amalı, mövqeyi qabaqcadan bəlli olan və axıradək bu amala "sadiq qalan" stabil obraz kimi səciyyələndirilə bilməz. Onun hər hansı bir halını mütləqləşdirməyə çalışanlar qabaqcadan məhkumdurlar.
65 Çünki Arif - prosesdir. Onun keçdiyi yolun əvvəli, ortası və axırı var. Arifi yalnız bu məqamların hamısını nəzərə almaqda səciyyələndirmək olar. Ən başlıcası isə prosesin istiqamətinin düzgün müəyyənləşdirilməsidir. Yol öz hissələrinin sadəcə cəmi deyil, öz yolçusunu hara aparıb çıxarması ilə, istiqaməti ilə müəyyən olunur. "İblis" əsərində Arifin inkişaf yolunun son (üçüncü) həddi göstərilirmi? Doğrudan da, "Faust"dakından fərqli olaraq "İblis"də qəhrəmanın gəldiyi son qənaət və onun fəaliyyəti bilavasitə konkret hadisələrlə göstəril-məmişdir. "Faust" əsəri insanın qələbəsi ilə bitir. Əgər "Faust" və "İblis"in təhkiyələri müqayisə olunarsa, onda ilk baxışda "İblis"in sonluğunun "Faust"un birinci hissəsinə uyğun gəldiyi zənn olunar. Belə ki, birinci hissə müəyyən mənada Mefistofelin qələbəsi ilə bitir. Faust bədbəxt və şaşqındır, vicdan əzabı çəkir, tərəddüd keçirir. İkinci hissə xeyli fantastik və mürrəkəbdir, lakin sonluqda Faust haqq yolunu tapır - bəşəri fəaliyyəti, insanlıq üçün çalışmağı hər şeydən üstün tutur. Ən nəhayət, əsərin epiloqunda Faustun qələbəsi simvolik şəkildə - cənnətə köçmə səhnəsi ilə göstərilir. Bu aş-kar sonluq tənqidçilərin işini xeyli asanlaşdırır. Belə bir sonluq "İblis"də də vardır. Deməli, "İblis"i "Faust"un yalnız birinci hissəsi ilə müqayisə etmək düzgün olmazdı. Lakin "İblis"dəki sonluq Arifi cənnətə köçürmür.
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|