Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
66 ("İblis" kimi realistik bir əsər üçün belə bir sonluq bağışlanmaz olardı). Əsər Arif üçün ən gərgin və faciəvi bir vəziyyətdə, ziddiyyətlərin kulminasiyasında bitir və belə təəssürat yarana bilər ki, Arifin inkişaf yolu öz tam əksini tapmamışdır, yarımçıq qalmışdır. Əslində isə belə deyil. Zirvəyə qalxdıqda dağın o biri üzü də göründüyü kimi, məhz əsərin finalında, hadisələrin kulminasiyasında Arifin həyatının üçüncü mərhələsi aşkar görünür. Arif daha artıq ədalət haqqındakı mücərrəd düşüncələrdən ayrılmış, həyatın sərt həqiqəti ilə üz-üzə dayanmışdır. O, şərin əsil mənbəyini - İblisin ictimai mahiyyətini dərk etmiş və ona qarşı silahsız, gücsüz mübarizə aparmağın mümkün olmadığını başa düşmüşdür. Şaşqınlıq mərhələsində İblisin iradəsi ilə əlinə alıb işlətdiyi silahı Arif indi İblisin, eybəcər ictimai mühitin ozünə qarşı çevirmək səviyyəsinə yüksəlmişdir. Əsərdə hətta silah da rəmz kimi çıxış edir və onun da keçdiyi inkişaf yolunu izləmək mümkündür; İbn Yəminin əlindəki silah, Arifin əlindəki silah və Elxanın əlindəki silah. Başqa cür şərh etsək, yəni məhz Arif-silah münasibətini izləsək, belə demək olar; əvvəlcə Arif silahsızdır, silah yalnız İbn Yəminlərin əlindədir; sonrakı mərhələdə Arif də əlinə silah alır və onu məhz İbn Yəminlərin işlətdiyi kimi işlədir, lakin bu mövqe ona hakim kəsilə bilmir, daxilində hələ sönməmiş olan ədalət və insanpərvərlik hissi ilə toqquşaraq, kəskin mənəvi
67 mübarizəyə səbəb olur; həyatın, mühitin silah götürmək tələbi haqq, ədalət tələbi ilə birləşərək tamamilə yeni məzmun və məna kəsb edir. Arif silahının bu yeni məzmunu bilavasitə Elxanın fəaliyyətində özünü göstərir və axırıncı mərhələdə silah İbn Yəminlərin tərki-silah olunmasına, haqq-ədalət işinə xidmət edir. "Faust"da olduğu kimi, "İblis"də də məntiqi sonluqdan başqa, rəmzi sonluq da vardır. Bu əsərin ideyasının düzgün anlaşılması üçündür. Cavid rəmz kimi mələklərdən deyil, real insan obrazından istifadə etmişdir. Bu rəmz - Elxandır. Arif əsərin sonunda mövhumi cənnətə deyil, Elxanın hakim olduğu real ədalət dünyasına köçür. Arifin gələcəyi - həyat yolunun üçüncü mərhələsi bu rəmz vasitəsilə daha aşkar əks etdirilmişdir. Həm də Elxan obrazı və onunla bağlı səhnə fa-ciənin ideya bütövlüyünü, nikbin ruhunu daha qabarıq vermək üçün ən yaxşı vasitədir, Elxan - öz gücünü dərk etmiş və gücə istinad edən həqiqətin - ictimai inqilabın rəmzidir. Elxanın rəmzi mənası nəzərdən qaçırıldıqda onu asanlıqla anarxist kimi, utopist kimi və hətta dindar kimi qələmə vermək mümkündür. Halbuki o, Faustdan fərqli olaraq, dənizi qurutmaq və onun hesabına adamlara torpaq paylamaq kimi utopik fəaliyyətlə deyil, ictimai ədalətsizliyə qarşı çıxmaq və ədaləti güc vasitəsilə bərqərar etmək kimi real bir işlə məşğuldur.
68 İblis dünyadakı vəhşətlərdən qaçan, bir növ tərki- dünyalıq mövqeyi tutan insanı həyata daxil edir. Lakin bu həyat eybəcər həyatdır, cinayətlərlə doludur. İblis insana həyatın məntiqini, bu həyatda nailiyyətlərin açarını, üsulunu öyrədir, lakin bu həyata qarşı çıxmaq, onunla mübarizə etmək üçün yox. İblis bunu heç ağlına da gətirmir. İblis, doğrudan da, realistdir, habelə ağlı və biliyi ilə seçilir və bu mənada, doğrudan da, Lüsiferi və Mefistofeli xatırladır. Qabili və Faustu ən çox cəlb edən bu mövhumi qüvvənin qeyri-adi və qeyri-məhdud biliyidir. Hətta M.Y.Lermontovun Demonu da sevdiyi qıza məhəbbəti müqabilində idrak vəd edir:
Bütün İblislərə xas olan ağıl, bilik Cavidin İblisi üçün də yad deyil. Lakin simvolun özü üçün bu dərəcədə xarakterik olan bu cəhət onun əks etdirdiyi obyektə də uyğun gəlirmi? - Tamamilə. Bu mənada A. Şaiq ingilis imperializminin fitnə- fəsadlarını, müstəmləkə siyasətini də İblis rəmzi kimi izah etməkdə tamamən haqlıdır. Zira, fitnə-fəsad da əslində ağlın törəməsidir. Rəqabin zəif cəhətlərindən məharətlə
1
69 istifadə etmək üçün də ağıl lazımdır. Azlıqın çoxluq üzərində hakimiyyətini hələ bir qədər də qoruyub saxlamaq üçün təkcə güc deyil, həm də ağıl lazımdır. Bu cəhətlər İblisə doğrudan da xasdır və yəqin buna görədir ki, A.Şaiq yazır: "İblis kəskin ağla və sarsılmaz iradəyə malikdir… O, bütün qüvvətini və hərarətini ağıl və mühakimədən alır." 2
yaranışdan elm texnikann nailiyyətlərinə arxalanmış, bundan
öz niyyəti
üçün, iqtisadi hakimiyyəti gücləndirməyin bir vasitəsi kimi istifadə etmişdir. Hər iki baxımdan, İblisin ağıl və fərasət sahibi olmas onun hakim ictimai mühiti təmsil etməsinə nəinki zidd gəlmir, əksinə, bu fikri bir daha təsdiq edir. İblis məhz öz ağlı ilə insan üzərində yüksəlməyə çalışır, ona məsləhətlər verir, həyat həqiqətlərini «öyrədir». Lakin İblisin özündənrazı olmasının səbəbləri heç də yalnız onun həm güclü, həm də ağıll olması deyil. Əksinə, əsil səbəb həyat həqiqətlərini heç də axra qədər dərk edə bilməməsi, yalnz özünə faydalı olanları bilməklə kifayətlənməsidir. İblis ona görə özündən razdr ki, çox gözəl bildiyi cari «həyat həqiqətlərinin» əslində müvəqqəti olduğunu və bir gün öz yerini həqiqətə verəcəyini bilmir. İnsan cari həyatı pis bilir, ən çox ona görə ki, onun
2 A. Şaiq. Əsərləri, IV jild, səh. 187. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|