Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
54 Götedə insan iki qütbün - Allah və Mefistofelin arasındadır və onun hansı səmtə meyl edəcəyi izlənilir. Burada insan nuru məhz Allahın hümməti ilə kəşf edir. Caviddə isə insan özü müstəqil bir qütbdür. Digər qütbü isə İblis təşkil edir. Beləliklə, Caviddə İblis və Allah heç də eyni tərtibli obrazlar deyil. Allah hər iki qütbü ehtiva edən mürəkkəb, daxili ziddiyyətli vəhdət rəmzidir. Allah və İblis arasındakı ənənəvi əkslik saxlanılır, lakin bu, iki qütb arasındakı əkslik deyil, tam ilə hissə (yarımçıq) arasındakı əkslikdir. İnsan İblisə tapınanda, maddi dünyanın, mövcud ictimai mühitin ritminə daxil olub onun fəal ünsürünə çevriləndə, o da yarımçıq və naqis olur. İblis bütün əsər boyu bu yarımçığı qabartmaqla, maddi aktiv dünyanı, mənəviyyatsız dünyanı ön plana çəkməklə dünyanın o biri qutbünü, mənəvi dəyərləri, mələyə tapınan insanı kölgədə qoymağa çalışır. İblis Allahı heç də insan naminə deyil, özünü təsdiq etmək naminə, tək hakimiyyətlilik ehtirası ilə ifşa edir. İblis real ictimai qüvvələri təmsil etdiyinə görə, hadisələrin fəal iştirakçısıdır və ya bilavasitə subyekt olmasa da, müşayiətçisidir, şərait yaradan və təhrik edəndir. Düzdür, H.Cavid Xeyiri də hər halda rəmziləşdirmək üçün proloqda Mələk obrazından istifadə edir, lakin əsər başlandıqda onun insanla (Arif) eyniyyət təşkil etdiyi aydın olur. Buna görə də, əsərin əsas dramatik xətti İnsan-İblis
55 (ictimai mühit) əksliyi ilə bağlıdır. Mələk obrazına müraciət isə, görünür, simmetriya, forma bütövlüyü naminədir. Götenin "Faust" əsəri nəinki ümumiyyətlə dinin, Allah ideyasının əleyhinə yazılmayıb, burada hətta yuxarıda danışdığımız mənada Allaha qarşı üsyan da yoxdur. Bununla belə, bu əsər kilsə inkvizisiyasını tənqid etməklə (kilsənin mövqeyinə görə, elmi yaradıcılıqla məşğul olan, "ruhunu şeytana satan" Faust nəticə etibarilə cəhənnəmə getməli idi, əsərin ifşa obyekti olmalı idi, yazıçı isə, əksinə, onu müdafiə edir) dinə qarşı mübarizədə müəyyən bir mərhələdir. Bayronun "Qabil"i, bu baxımdan, daha ardıcıldır. Təkcə müstəqillik və
itaətsizliyin deyil, həm də idrakın və biliyin rəmzi olan Lüsiferin öz rəmzi əksliyi olan Allaha qarşı çıxışı ilk növbədə məhz insanları yaradıcı düşüncədən məhrum etməyə çalışan, kortəbii itaətə və miskinliyə sövq edən kilsə inkvizisiyasına qarşı mübarizədir. Bu mübarizə ümumiyyətlə Allaha, onun mövcudluğu ideyasına qarşı yox, elmin, biliyin əleyhinə çıxış edən, insanların heç olmasa öz yaradıcılıqları ilə sonsuzluğa, əbədiyyətə qovuşmalarına mane olan Allaha - kilsəyə qarşı mübarizədir. Müəllif Allahın adilliyi haqqındakı dini təsəvvürləri sarsıtsa da, yuxarıda göstərdiyimiz kimi, ilahiyyət çərçivəsindən tamamilə kənara çıxa bilmir.
56 Əslində isə "İblis" əsəri H.Cavidin "idealizm cəbhəsindən çıxış etməsi" haqdakı qənaətə heç bir əsas vermir. İxtiyar şeyxin və əsərin əvvəlində Arifin tutduğu mövqelər idealist xarakter daşısa da, əsər özü ümumən materialist mövqedən yazılmışdır. Belə ki, başlıca ideyası insanların fərdi hərəkət və fəaliyyətinin, düşüncə, istək və amallarının (ictimai şüur) tam müstəqil xarakter daşımayıb mövcud mühitdən (ictimai varlıq) asılı olduğunu, habelə insanların azadlıq haqdakı düşüncələrinin fəaliyyətlə birləşməsinin zəruriliyini açıb göstərmək olan bir əsər əslində tarixə materialist münasibətin mükəmməl nümunəsi sayılmalıdır. Digər tərəfdən də, "İblis"də materiatast dünyagörüşü hazır, kənardan verilmiş bir təlim kimi təqdim olunmur. Əsərin qəhrəmanı Arif ardıcıl idealist mövqedən ardıcıl materializmədək bütün mövqe çalarlarını real həyati sarsıntılarla yaşayır. Düzdür, o, materializmi, həm də onun primitiv və bayağı formasını İblisdən öyrənir (Allahı atıb altun və qurşunu tutmaq), lakin hadisələrin sonrakı davamı göstərir ki, Arif altun və qurşun bataqlığından da çıxmaq, yalnız ideyadan, ya da yalnız maddilikdən bəhrələnməyin məhdudluğunu dərk etmək, əqidə müəyyənliyi, ideya saflığı ilə maddi zəminin, real gücün vəhdətinə cəhd göstərmək əzmindədir). Beləliklə, "şərin əsil baisi Allahdır" ideyası
57 H.Cavidin "İblis" faciəsi üçün səciyyəvi deyil. Əsər daha ciddi fəlsəfi qayəyə malikdir. Geniş yayılmış olan digər bir fikir -"Şər insanın təbiətindədir" ideyasının "İblisə" nə dərəcədə xas olduğunu araşdırmazdan əvvəl, Qərbi Avropa ədəbiyyatında bu ideyanı doğrudan da ifadə edən, habelə İblis-Mefistofel obrazı ilə bilavasitə bağlı olan bəzi məşhur nümunələri yada salaq. F.M.Klingerin "Faust, onun həyatı, fəaliyyəti və cəhənnəmə atılması" əsərində Faust müxtəlif ölkələrdəki dəhşətli qaydalarla tanış olaraq, ümumiyyətlə, insan təbiətinin naqisliyi qənaətinə gəlir və ümidsizlik içərisində özünü İblisin hakimiyyətinə verir, İblisə satılır (bu qənaət o dövrün xristian aləmi üçün çox səciyyəvidir). Faust məğlub olur. Çünki iblis hər yerdə, o cümlədən insan mənəviyyatında hakimdir. Bu sonluq bədbin sonluqdur. Lakin, bununla belə, ədəbi tənqid əsərin əsasən müsbət səciyyəsini verir. Çünki burada mövcud cəmiyyət, ictimai mühit ifşa olunur. Düzdür, bu ifşa əsassız olaraq, ümumiyyətlə insanın ifşasına çevrilir, lakin, görünür, o dövr (XVIII əsr) üçün bu problemin sadəcə qoyuluşu da müəyyən irəliləyiş idi. İblis-şər insan təbiətinin zəruri ünsürüdürmü, yoxsa insan iblis-şərdən uzaq ola bilərmi və hansı yolla? Məhz bu yolun tapılması, "çıxış yolu" məsələsi o dövrün ən ciddi
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|