asılıdır. Bu haqda psixoloji ədəbiyyatda kifayət qədər fakt var-
dır. Məsələn, S.V.Krazkov (1893-1951) müəyyən etmişdir ki,
eşitmə qıcıqlanmasının təsiri altında görmə analizatorlarının
həssaslığı dəyişir. P.P.Lazerev (1878-1942) dərinin ultrabə-
növşəyi şüalarla şüalanmasının təsiri altında görmə həssaslığının
azalması faktını aşkara çıxarmışdır.
Duyğuların qarşılıqlı tə'siri prosesində zəif qıcıqlandırıcılar
onların həssaslığını artırır, qüvvətlilər isə azaldır.
Əgər hər hansı qıcıq müvafiq analizatora təsir edərək,
subyektin özündən asılı olmadan, analizatora uyğun duyğunun
əmələ gəlməsinə, bu zaman onunla bağlı olmayan digər üzvünün
yaranmasına səbəb olur. Bu hadisə sinezteziya (yunanca
sunisthesis-birgə hiss etmə, eyni zamanda duyma) hadisəsidir.
Deməli, qıcıqlandırıcı bir analizatora təsir edərək başqa analizator
üçün səciyyəvi olan duyğu yaradır.
Həssaslığın artması ilə əlaqədar olaraq diqqəti başqa bir psixi
hadisə olan sesibilizasiya cəlb edir ( latınca-sensibilis-hissiyyatlı
deməkdir),
Analizatorların
qarşılıqlı
təsiri
sayəsində
qıcıqlandırıcılar sinir mərkəzlərində həssaslığın artmasına təsir
göstərir. Belə bir təsir sayəsində həssaslığın artması sensibi-
lizasiya adlanır. Məsələn, biz bir adama "alça kimi turş" sözünü
dedikdə, onda həssaslığın dəyişməsini müşahidə edirik.
Bu göstərilənlərdən aydın olur ki, hiss üzvlərində həssaslığın
dəyişməsi qanunauyğunluqlarını birlikdə xüsusi olaraq seçilmiş
yardımçı qıcıqların köməyi ilə bu və ya digər reseptorun həssas-
lığını artırmaq olar. Məsələn, müsiqi ilə məşğul olan uşaqlarda
səslərin yüksəldiyini düzgün fərqləndirmə mütləq eşitmə qa-
biliyyəti ilə yanaşı mümarisələrin (təkrarlar düşünülmüş xarakter
daşıdıqda-mümarisə çevrilir və öyrənmənin, mənimsəmənin
səmərəliliyini təmin edir) səmərəli təşkilindən də asılıdır.
47
Qavrayışın növləri
4. Qavrayışın növlərini sadə və mürəkkəb olmaqla iki böyuk
qrupa aid edirlər.
1
Qavrayışın sadə növləri duyğularda olduğu kimi anali-
zatorlara əsasən müəyyən olunur. Bu prosesdə bəzən görmə,
bə'zən eşitmə, bəzən də iybilmə və ya dadbilmə analizatoru üstün
rol oynayır. Bundan asılı olaraq sadə qavrayışın görmə, eşitmə,
iybilmə, dadbilmə və s. növlərini fərqləndirirlər. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi duyğuda ancaq bir analizator iştirak edir, qavrayış
prosesində isə ən azı iki və artıq analizator iştirak edir. Buna
uyğun olaraq əgər söhbət bir analizatorun fəaliyyətindən gedirsə,
biz həmin prosesi, duyğu kimi, əgər prosesdə iki və daha çox
analizator iştirak edirsə, artıq biz duyğudan deyil qavrayışdan
danışmalıyıq. Qavrayışın belə birləşmiş şəkildə qarşılıqlı fəaliyyət
göstərməsi əsasında, onun mürəkkəb növləri meydana gəlir.
Məsələn, dərsdə şagirdin mətni qavraması görmə, eşitmə və
kinestezik qavrayışları əhatə edir.
Obyektiv aləmdə baş verən bütün hadisələr müəyyən məkan
və zaman daxilində mövcud olduğuna görə, qavrayışın mürəkkəb
növləri insan qavrayışının obyektini təşikl edir.
Qavrayışın mürəkkəb növlərinə məkan, zaman və hərəkət
qavrayışları aid edilir.
Məkan qavrayışı. İnsanın ətraf mühitə bələbləşməsi üçün
məkan münasibətlərinin dərk edilməsi vacib şərtlərdəndir. Bu
zaman obyektiv şəkildə mövcud olan məkan beynimizdə əks
olunur. İnikas prosesində obyektin forması, həcmi, onların
arasındakı məsafə, onların relyefi, yerin uzaqlığı və istiqaməti əks
olunur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, beynimizdə əks olunan bu
proses olduqca mürəkkəb prosesdir. Məkanın qavranılmasında
əsasən görmə analizatoru iştirak edir. Bu inikas prosesi mürəkkəb
bir proses olduğuna görə, burada görmə ilə
1
Ə.S.Bavramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. Ali məktəblər üçün
dərslik. Bakı. "Maarif'. 1989.. 230-234.
48
bərabər lamisə, əzələ-hərəkət duyğuları, hətta eşitmə analizatoru
da iştirak edir.
Əsasən məkan qavrayışı zamanı cisimlərin məkan mü-
nasibətləri düzgün əks olunur. Lakin bəzi səbəblər ola bilər ki,
cisimlər təhrif olunumş halda əks olunsun. Bu əsasən: a) ci-
simlərin hansı əhatədə olmasından; b) analizatorların sağlamlıq
vəziyyətindən asılıdır. Cisimlərin belə təhrif olunmuş şəkildə
qavranılması illüziya adlanır. İllüziyalar müxtəlif analizatorların
fəaliyyətində müşahidə olunur. Görmə qavrayışlarında isə onlar
daha çox nəzərə çarpır. Çünki görmə qavrayışı, cisimlərin
arasındakı məsafəni, onun formasını və s. qavramağa kömək edir.
İnsanların praktik fəaliyyəti və müqayisələr əsasında illüziyaları
həqiqi qavrayış surətlərindən ayırmaq mümkündür.
Zaman qavrayışı. Cisim və hadisələrin sürəti, müddət və
ardıcıllığı zaman qavrayışı ilə əks olunur. Ümumiyyətlə, zama-
nın qavranılması mürəkkəb bir prosesdir. Bunun əsasında baş
beyin yarımkürələri qabığında oyanma və ləngimənin ritmik
surətdə bir-birini əvəz etməsi durur. Bu zaman insanda şərti
refleks yaranır. Bir sıra analizatorlar bu prosesdə iştirak edir.
Lakin zamanın əks etdirilməsi prosesində üstün yeri eşitmə və
hərəki duyğular tutur. Əslində biz zamanı deyil, zaman daxilində
baş verən hadisələri qavrayırıq. Bu da həmin cisim və hadisələrin
xassələrindən,
onlara
bizim
bəslədiyimiz
münasibətin
xarakterindən asılıdır.
Qıcıqlandırıcının zaman xüsusiyyəti, eşitmə duyğusunun
müddətini, ritmin xarakterini əks etdirir. İ.M.Seçenov eşitməni
zamanın meyarı, eşitmə hafizəsini isə zaman hafizəsi adlan-
dırmışdır.
Zaman daxilində baş verən hadisələrə bizim münasibətin
xarakteri mühüm təsir göstərir. Çünki bu vaxt zamanın qavra-
nılmasında subyektivlik aydın şəkildə nəzərə çarpır. Bu, sub-
yektivlik insanın yaş xüsusiyyətlərindən, sərvət meylindən,
maraqlarından, temperament tiplərindən və s. asılıdır.
Zaman qavrayışı emosional vəziyyətdən asılı olaraq dəyişir.
Müsbət emosiyalar vaxtın tez keçməsi illüziyasını yara-
49
Dostları ilə paylaş: |