CəFƏR İbrahimov

diqqətli  olmağa  məcbur  edir.  Nəhayət,  şagird  məsələnin  düzgün 
həlli yolunu tapır və məsələ onun üçün maraqlı olmağa başlyaır. 
Onun  diqqəti  daha  yayınmır,  lazımi  obyekt  üzərində  saxlamağa 
xüsusi cəhd tələb etmir. 
Ümumiyyətlə,  məktəb  təcrübəsində  qeyri-ixtiyari  diqqətə 
istinad  edərək,  ixtiyari  diqqəti  tərbiyə  etmək  zəruridir,  lakin 
diqqətin  saxlanması  hədsiz  gərginliklə  bağlı  olmaqla  yorucudur, 
ona görə də təlim prosesində ixtiyaridən sonrakı diqqət də xüsusi 
əhəmiyyətə malikdir. 
Hafizənin  növləri  ilk  növbədə,  "Nəyi  yadda  saxlayırıq?", 
"Necə  yadda  saxlayırıq?"  və  "Nə  qədər  müddətə  yadda  sax-
layırıq?"  kimi  sualları  ilə  əlaqədardır.  Hafizə  də  diqqət  kimi  in-
sanın  bütün  çoxcəhətli  fəaliyyətində  iştirak  etdiyinə  görə  onun 
təhazür  formaları  olduqca  müxtəlfdir.  Odur  ki,  hafizənin  növlə-
rini  professorlar  Ə.S.Bayramov  və  Ə.Ə.ƏIizadə  bir  neçə  isti-
qamətdə, ayrı-ayrı meyarlara görə aşağıdakı kimi təsnif edirlər: 
1.
 
Fəaliyət  prosesində  üstünlük  təşkil  edən  psixi  fəallığın 
xarakterinə  görə  -  surət  hafizəsi,  hərəkət  hafizəsi,  emosional 
hafizə, sözlü- məntiqi hafizə. 
2.
 
Fəaliyyətin  məqsədindən  asılı  olaraq  -  qeyri-ixtiyari  və 
ixtiyari hafizə növləri; 
3.
 
Materialın möhkəmlənməsi və saxlanması müddətinə görə - 
qısamüddətli, üzunmuddətli və operativ hafizə növləri. 
Surət  hafizəsi  gerçəkliyin  cisim  və  hadisələrinin  keçmişdə 
qavramış  olduğumuz  surətlərinin  yadda  saxlanılması,  hifz 
edilməsi  və  yada  salınmasından  ibarətdir.  Surət  hafizəsinin 
məzmunu görmə, eşitmə, lamisə və s. təsəvvürləri təşkil edir. 
Təsəvvür  surətləri  surət  hafizəsinin  daha  mürəkkəb  növünü 
təşkil  edir.  Bunlar  keçmiş  qavrayış  materialları  əsasında  əmələ 
gəlir.  Surət  hafizəsində  təzahür  edən  surətlərin  əyaniliyi, 
konkretliyi  və  dəqiqliyi  ayrı-ayrı  adamlarda  müxtəlif  ola  bilər. 
Məsələn, Levitan özününn yay  mənzərələrini əsas etibarilə qışda 
çəkərdi. 
Hərəkət  hafizəsi  müxtəlif  hərəkətlərin  və  onların  sisteminin 
yadda saxlanması, hifz olunması və yada salınmasıdır. İd- 
 
59

---

mançılarda,  balet  ustalarında  hərəkət  hafizəsi  peşə  fəaliyyətini 
müvəffəqiyyətlə  icra  etmək  üçün  xüsusilə  vacibdir.  Hərəkət 
hafizəsi  hərəkətlərin  keyfiyyət  və  məzmununa  müsbət  təsir 
göstərir.  Ayrı-ayrı  şəxslərdə  müxtəlif  intensivlikdə  olsa  da,  hə-
rəkət hafizəsi, demək olar ki, bütün adamlarda vardır. 
Emosional  hafizə keçirdiyimiz  hisslərin  yadda saxlanması  və 
yada  salınmasıdır.  İnsanın  keçirmiş  olduğu  hisslər  izsiz  ötüb 
getmir,  onun  hafizəsində  həkk  olunuraq  sonradan  yada  salınır. 
Emosional  hafizə  imkan  verir  ki  keçirdiyi  hisslərin  məzmun  və 
xarakterindən  asılı  olaraq  insan  öz  rəftar  və  davranışını  tənzim 
etsin. 
Sözlü-məntiqi  hafizə  fikirlərin,  anlayışların  yadda  saxlan-
ması,  hifz  edilməsi  və  yada  salınmasından  ibarətdir.  Sözlüj 
məntiqi  hafizə  ancaq  insanlara  məxsusdur.  Burada  fikirlər  dil 
materiallarında  maddiləşir. Odur ki, hafizə sadəcə olaraq  məntiqi 
deyil, sözlü-məntiqi hafizə adlanır. 
Hafizənin  qeyri-ixtiyari  və  ixtiyari  növləri  yaddasaxlama 
yadasalmanın  məqsəd  və  üsullarından,  onun  iradi  surətdə tənzim 
edilməsindən asılı olaraq fərqləndirilir. 
Əgər material heç bir iradi cəhd göstərilmədən yadda qalırsa, 
bu qeyri- ixtiyari hafizə adlanır. 
Əksinə,  əgər  materialın  yadda  saxlanması  üçün  iradi  səy 
göstərilirsə,  belə  hafizə  ixtiyari  hafizə  adlanır.  Deməli,  ixtiyari 
hafizədə insan şüurlu fəaliyyət göstərir. 
Hafizə  bir  idrak  prosesi  kimi  cisim  və  hadisənin,  təhlil  edi-
lərək,  beyində  möhkəmləndirilməsini  təmin  edir.  Bəzən  xarici 
təsirlər ani olaraq cərəyan edir və sonra yox olub gedir. Bəzən isə 
material  vaxt  tələb  edir  ki,  bu  da  izlərin  möhkəmlənmə  müddəti 
adlanır.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  yanaşıldıqda  hafizənin  qısa 
müddətli və uzun müddətli növləri ayırd edilir. 
Qısa  müddətli  hafizə  çox  az  müddətə  davam  edən  bir 
prosesdir.  Az  müddətdən  sonra  bu  təəssürat  itib  gedir,  adam  heç 
nə  xatırlaya  bilmir.  Mətni  çap  edən  makinaçının  hafizəsi  buna 
misal  ola  bilər.  Deməli,  qısamüddətli  hafizə,  çox  qısa  müddət 
davam edən qavrayışdan sonra ani  hifzetmə  və dərhal  yadasalma 
ilə xarakterizə olunur. 
 
60

---

Qısamüddətli  hafizənin  sinonimi  kimi,    operativ  hafizə 
termini də işlədilir.
1
 Operativ hafizə dedikdə müəyyən fəaliyyətin 
yerinə  yetirilməsi  üçün  zəruri  olan  məlumatın  müəyyən  müd-dət 
yadda  saxlanılması  nəzərdə  tutulur.  Məsələn,  hər  hansı  məsələni 
həll  edərkən,  aralıq  əməliyyatları  yadda  saxlamaq  lazım  gəlir. 
Məsələ  həllindən  sonra  onlar  unudula  və  ya  uzun-muddətli 
hafizəyə  keçirilə  bilər.  Operativ  hafizədə  qısamüddətli  və 
uzunmüddətli hafizədən alınan materialların "işçi qatışığı" yaranır. 
Həmin  işçi  material  fəaliyyət  göstərdiyi  müddət  ərzində  hələ 
operativ hafizənin ixtiyarında olur. Uzun müddətli hafizə dedikdə 
qavranılan materialın uzun müddət və möhkəm yadda saxlanması 
nəzərdə  tutulur.  Uzun  müddətli  hafizədə  biliklər  ümumiləşmiş 
halda  insana  uzun  müddət  üçün  lazım  olur.  Burada  biliklərlə 
bərabər, bacarıq və vərdişlərin, müxtəlif məlumatların da on illərlə 
hafizədə saxlanması baş verir. 
 
Hafızə prosesləri, mnemotexniki üsullar 
Cisim  və  hadisələrin  yadda  saxlanması,  hifz  olunması,  yada 
salınması  və  tanınması  hafizə  prosesləri  adlanır.  Hafizənin 
fəaliyyətinin təşkili bu proseslərlə bağlıdır. Xüsusi mnemotexniki 
(mnemonikon-yunan  sözü  olub  yadda  saxlamaq  məharəti 
deməkdir)  üsullardan  əlavə  yaddasaxlamanı  asanlaşdırmaq 
məqsədilə,  müxtəlif  qaydalar  vardır  ki,  bu  da  həmin  prosesin 
səmərəli  təşkilinə  yönəlmişdir.  Başqa  sözlə  desək,  insanın 
mnemik  fəaliyyəti,  hər  hansı  materialın,  xüsusi  niyyət  və 
məqsədlə  yadda  saxlanması  və  öyrənilməsinə  yönəlmişdir.  Yəni 
insan  hər  hansı  materialı  xüsusi  olaraq  yadda  saxlamaq  məqsədi 
qarşıya  qoyur.  Hafizədə  möhkəmlənmiş  həmin  materialın  lazım 
olduğu vaxt yada salınmasına yönələn fəaliyyəti mnemik fəaliyyət 
adlanır.  Çox  qüvvətli  emosional  təsirin  vasitəsilə  cisim  və 
hadisələr beyində nəqşlənir və hafizədə qalır. 
 
 
1
  Ə.S.Bayramov.  Ə.ƏƏlizadə.  Psixologiya.  Ali  məktəblər  üçün 
dərslik. Bakı, "Maarıf'. 1989. 265. 
61 
 

---