CəFƏR İbrahimov

Xarakterin  aksentuasiyasının  mahiyyəti  (təbiəti)  hələ  kifayət 
qədər  öyrənilməmişdir.  Psixiatrik  müşahidələr  göstərir  ki,  onun 
əsas  tipləri  yeniyetməlik  yaşında  formalaşsa  da,  ayrı-ayrı 
əlamətləri  hələ  kiçik  yaşlarından  həyat  şəraitinin,  tərbiyənin 
nəticəsi  kimi  özünü  göstərir.  Uşağın  yaşı  artqıqca,  xarakterin 
aksentuasiyası sahəsində də müəyyən dəyişikliklər baş verir. Lakin 
bu  dəyişikliklərin  yalnız  bəziləri  yaş  xüsusiyytəi  kimi  meydana 
çıxır,  onların  əksəriyyəti  isə  keçici  xarakter  daşıyan  ümumi 
dinamik 
dəyişikliklərdir. 
Bəzi 
hallarda 
isə 
xarakterin 
aksentuasiyası  fonunda  müxtəlif  psixi  pozğunluqlar  -nevroz, 
reaktiv depressiya və s. inkişaf edir. 
Yaş artdıqca,  həyat təcrübəsi zənginləşdikcə,  bir  çox hallarda 
xarakterin  aksentuasiyası  açıq  formada  özünü  göstərmir;  onun 
ayrı-ayrı əlamətləri pərdələnir, yəni gizli forma qazanır. 
 
Qabiliyyətlər. Qabiliyyətlərin ölçülməsi və əqli 
 inkişaf əmsalı 
 
 
Qabiliyyət  nədir?  O,  necə  əmələ  gəlir  və  necə  formalaşıb 
inkişaf edir? 
Qabiliyyətləri  psixoloj  baxımdan  xarakterizə  etmək  üçün  üç 
cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Bunlar aşağıdakılardır: 
1.  Qabiliyyətlər  şəxsiyyətin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətidir. 
Yəni  insanlar  öz  qabiliyyətlərinə  görə  bir-birindən  fərqlənirlər. 
Lakin  şəxsiyyətin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətləri  çoxdur.  Tempe-
rament  də,  xarakter  də,  şəxsiyyətin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətidir. 
Bəs,  onda  qabiliyyətlər  şəxsiyyətin  digər  fərdi-psixoloji 
xüsusiyyətlərindən nə ilə fərqlənir? 
2.Şəxsiyyətin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətlərindən  hər  birinin 
fəaliyyət  prosesində  öz  yeri,  öz  vəzifəsi  vardır.  Deməli,  fəa-
liyyətin müvəffəqiyyətli icrası ancaq qabiliyyətlərlə şərtlənir. 
3.  Psixologiyada  qabiliyyəti  xarakterizə  edərkən  fəaliyyətin 
sadəcə  olaraq  icrasından  yox,  müvəffəqiyyətli  icrasından  da-
nışmaq lazımdır. 
 
91

---

Qabiliyyətlər  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərlə  qarşılıqlı  əlaqədardır, 
lakin onları eyniləşdirmək olmaz. Əgər  müəllim  hərtərəfli  yoxlama 
aparmadan  uşağın  ancaq  müəyyən  bilik,  bacarıq  və  vərdişlər 
sisteminə  malik  olub-olmamasına  cörə  onun  qabiliyyətli  və  ya 
qabiliyyətsiz olması haqqında nəticə çıxarırsa, elmi cəhətdən kobud, 
praktik cəhətdən isə zərərli addım atır. 
Beləliklə,  nəzərdən  keçirdiyimiz  xüsusiyyətlərə  əsasən 
qabiliyyətlərə  aşağıdakı  kimi  tə'rif  verə  bilərik:  qabiliyyətlər 
şəxsiyyətin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətləri  olub  müəyyən  fəaliyyətin 
müvəffəqiyyətli icrasının şərtini təşkil edir və onun üçün zəruri olan 
bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə  yiyələnmə  dinamikasındakı  fərqlərdə 
ifadə olunur
1
. 
Psixologiyada  qabiliyyətlərin  vahid  hamı  tərəfindən  qəbul 
edilən  tipologiyası  hələ  işlənməmişdir.  Bu  məqsədlə  ayrı-ayrı 
müəlliflər müxtəlif prinsiplərdən istifadə edirlər. 
Hər  birfəaliyyət  adətən  bir  neçə  qabiliyyətin  qarşılıqlı  əlaqəsi 
sayəsində  mümkün  olur.  Aşağıdakı  cədvəldə  bunu  aydın  görmək 
olar. 
Cədvəl 3. 
 
Ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üçün zəruri olan qabiliyyətlər 
Ədəbi 
Təsviri 
Texniki  konst-
ruktiv 
Pedaqoji 
Müşahidəçilik  Tam 
görmə 
(qavrayış) 
Evristik 
tipli 
texniki  müşahi-
dəçilik 
Didaktik 
Poetik görmə 
Nisbəti, 
işıqlılığı  (işıq-
kölgə 
ara-
sındakı  nisbəti) 
qiymətləndirmə 
Məkan 
qav-
rayışı 
Konstruktiv 
(pedaqoji   tə-
xəyyül) 
Surət , hiss və 
hərəkət hafizə-
si 
Perspektiv  ix-
tisarlarını  qiy-
mətləndirmə 
Məkan 
təsəv-
vürləri 
Perseptiv 
 
1
  Bayramov  Ə.S.,  Əlizadə  Ə.  Ə.  Psixologiya.  Bakı.,  «Maarif», 
1989. S. 367-368 
92 

---

Yaradıcı      tə- 
xəyyül 
Rəng 
fərqlə-
qdirmə  həssas-
lığı 
Texniki       
təfəkkür 
Ekspressiv 
Lüğət  ehtiya-
tının  zənginliyi 
və ifadəli nitq 
Yaradıcı 
təxəyyül 
 
Təşkilatçılıq 
qabiliyyətləri 
Söz 
assosiasi-
yalarının  zən-
ginliyi 
Obrazlı təfəkkür  
 
 
 
Əgər  ayrı-ayrı  fəaliyyət  sahələri  üçün  zəruri  olan  qabiliyyətləri 
müqayisə  etsək,  aydın  olar  ki,  hər  bir  fəaliyyət  daxilində  mahiyyət 
e'tibarı  ilə  iki  növ  qabiliyyət  təşəkkül  tapır.  Bunlardan  birincilər 
psixologiyada 
ümumi 
qabiliyyətlər,  ikincilər  isə  xüsusi 
qabiliyyətlər adlanır. 
Ümumi  qabiliyyətlər  dedikdə  bir  sıra  fəaliyyət  sahələrində 
iştirak  edən  onların  bu  və  ya  digər  dərəcədə  müvəffəqiyyətli  icrası 
üçün şərt olan qabiliyyətlər nəzərdə tutulur. 
Ümumi  qabiliyyətlər  psixi  proseslər  əsasında  formalaşır. 
Qavrayış,  hafizə  təfəkkür  və  təxəyyül  və  s  fəaliyyət  prosesin-də 
funksional cəhətdən inkişaf edərək müvafiq qabiliyyətlərə çevrilir. 
Xüsusi  qabiliyyətlər  isə  yalnız  müəyyən  fəaliyyət  növünün 
müvəffəqiyyətli icrası üçün şərt olan qabiliyyətlərə deyilir. 
Hər  hansı  bir  fəaliyyəti  müvəffəqiyyətlə  icra  etmək  üçün  həm 
ümumi,  həm  də  xüsusi  qabiliyyətlərin  olması  zəruridir.  Fəaliyyət 
prosesində onların hər birinin öz funksiyası vardır. 
Müasir  psixologiyada  qabiliyyətlərdən  danışarkən  istedad 
probleminə də xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. 
İste'dad  dedikdə  qabiliyyətlərin  bir  və  ya  bir  neçə  fəaliyyətin 
müvəffəqiyyətli  icrası  üçün  şərt  olan  özünəməxsus  birliyi  nəzərdə 
tutulur.  Əgər  müşahidəçilik,  poetik  ğörmə,  surət  hiss  və 
hərəkət.hafizə,  yaradıcı  təxəyyül,  obrazlı  təfəkkür,  lüğət  ehtiyatının 
zənginliyi  və  ifadəli  dil,  söz  assosiasiyalarının  zənginliyi  kimi 
müxtəlif qabiliyyətlər ədəbi fəaliyyət daxilində üzvi surətdə birləşib 
onu müvəffəqiyyətlə icra etməyə imkan 
 
93 

---