1
Cəlal Abdullayev
ЯSЯRLЯRИ
Üçüncü cild
Bakı – 2012
2
Tərtib edəni:
Şəlalə Abdullayeva
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Redaktor: Teymur Əhmədov
professor, filologiya elmləri doktoru
Rəyçi:
Qara Namazov
professor, filologiya elmləri doktoru,
C.Abdullayev.Əsərləri. 7 cilddə. 3-cü cild.
Bakı, ―Elm və təhsil‖, 2012, 216 səh.
C.Abdullayevin «Əsərləri»nin bu cildində «M.S.Ordubadinin
dramaturgiyası», «Azərbaycan ədəbiyyatında Abdulla Şaiqin
yeri» adlı məqalələri və «Hüseyn Cavid» monoqrafiyası (Alqış
Həsənoğlu ilə müştərək, təkrar nəşr) oxuculara təqdim edilir.
2012
098
4603000000
N
грифли няшр
© C.Abdullayev, 2012
© «Елм вя тящсил», 2012
3
I ЩИССЯ
M.S.Ordubadinin
dramaturgiyasы
** * *
Azяrbaycan яdяbiyyatыnda
Abdulla Шaiqin yeri
4
M.S.ORDUBADİNİN DRAMATURGİYASI
Azərbaycan ədəbiyyatının əsas yaradıcılarından
biri olan M.S.Ordubadi çosahəli, çoxcəhətli bədii
yaradıcılığa malik bir sənətkardır: onun şeir və
felyetonları, hekayə və romanları, publisistik və tənqidi,
tədqiqi mahiyyət daşıyan əsərləri ilə bərabər, həm də
çox maraqlı dram əsərləri vardır.
Lakin çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, ədi-
bin səkkiz cildlik əsərləri külliyyatının nəşrinə qədər
onun, bizcə bir əsəri – «Dumanlı Təbriz» pyesi müs-
təsna olmaqla dram əsərlərinin hamısı əlyazması şək-
lində arxivində qalmaqda idi. Tədqiqatçıların məlu-
matına görə ədibin 20-dən yuxarı dram əsəri vardır.
Bunlardan altısı səkkizcildlikdə (II cild) çap olunmuş-
dur. Bunları həmin cilddən oxuya bilərsiniz.
Aktual səslənən, müəyyən siyasi-ictimai xüsusiy-
yətlər ədibin ilk illərdə qələmə aldığı dram əsərləri üçün
də xarakterik idi. Bu pyeslərində qaldırılan məsələlər
bunlar idi: işğalçı müharibələrə qarşı kəskin etiraz;
dünyanı fəth etmək uğrunda müxtəlif müstəbid hökm-
darların apardıqları ədalətsiz müharibələrə qarşı əzilən
və istismar olunan xalqın müsibəti, bir sözlə hər cür
milli zülm, despotizm, dövlət başçılarının cahilliyi və s.
bu əsərlərin əsas tənqid obyekti idi. Ədibin bu illərdə
5
qələmə aldığı
dram əsərlərindən: 1. «Əndəlisin son
günləri» (İspaniya); 2. «Teymurləng və İldırım
Bayazid» pyeslərinin qəhrəmanları məşhur fateh və
cahangirlərdir. I –Topal Teymur ləqəbi ilə məşhur olan
tatar-monqol işğalçı qoşunlarının sərkərdəsi, II isə –
Türkiyə sultanı idi.
Bu iki cahangir haqqında bütün dünyada müx-
təlif roman, pyes və povestlər yazılmışdır.
H.Cavidin «Topal Teymur və ya Teymur ləng»
pyesi bizə məlumdur.
3. «İstanbul səhnələrində Tursunalı Ballıbadı»;
4. «Məmmədəli şah» və s.
Ədibin yaradıcılığının sonrakı dövründə yazdığı
əsərlər – yəni pyeslər təxminən aşağıdakılardan ibarət-
dir: «Dumanlı Təbriz», «Dinçilər», «Sevgilər», «Sədəf»,
«Bu da bir möcüzə», «Cəmiyyəti əqvam», «Azərbaycan
inqilabı», «Maral», «Böyük quruluşda», «Sabotajniklər»
və s.
Azərbaycanda təşkil olunmuş «Tənqid və təbliğ»
teatrının yaradıcılarından biri də M.S.Ordubadi idi.
Ədib bu teatrın repertuarı üçün bir neçə səhnə əsəri
yazmışdır. Yazıçının əsərləri bu teatrın məramnaməsinə
– siyasi, ictimai və təbliği cəhətlərinə tamamilə uyğun
idi.
Əlbəttə, bu əsərlərin bəzilərində həm süjet, məz-
mun, kompozisiya, həm də surətlərin təsvirində bir sxe-
matizm görünməkdədir. Lakin ədib, yetişməkdə olan,
gələcəyi olan qüvvələri düzgün təsvir edir, mənfi qüvvə-
lərin isə çürüklüyünü, ölümə məhkumluğunu göstərir.
Ədibin «Sabotajniklər» komediyası, adından da
göründüyü kimi, bizim işimizə, quruculuğa zərər vur-
6
mağa çalışan, sabotaj təşkil edən düşmənlərin-idarələrə
soxulmuşların ifşasına həsr olunmuşdur. Onlar ərzaq
idarələrini dağıtmağa, çapıb talamağa çalışırlar. Ona gö-
rə də ədib əsərin bu mənfi surətlərinə qarşı, həqiqətən,
oxucu və tamaşaçının hüsn-rəğbətini qazanan bir obraz
qoymuşdur. Komediyanın finalında bütün sabotajnikləri
ədib bir yerə toplayaraq öz müsbət surətlərinin
vasitəsilə onlara gülür.
«Dinçilər» (1922) pyesində ədib mövhumat, dini
əsarət dünyası ilə elm, tərəqqi, maarif nurunu qarşılaş-
dırmışdır. Əsərdə Akif surəti müsbət surətdir.
Ədibin dramaturgiyasına «Nərgiz», «Koroğlu»,
«Nizami» operalarının, «Beş manatlıq gəlin», «Ürək
çalanlar» operettalarının mətnlərini də daxil etmək olar.
Çünki bunlarda da qüdrətli bir dramatizm vardır. Bu
əsərlərdən hər biri dramaturgiyanın ciddi qanun-
qaydalarının tələbləri əsasında yazılmışdır.
M.S.Ordubadi «Xilafətin son günləri» pyesində
islamiyyəti idealizə yolu ilə getmiş, islamiyyəti müsbət
bir ideologiya kimi qiymətləndirmişdir. Bu əsər həm də
«Əndəlisin son günləri», yaxud Qrenadanın təslimi» də
adlanır. Bu adla əsər 1914-cü ildə çap edilmişdir. Son-
ralar yenidən işləyərək «Xilafətin son günləri» adlandır-
mışdır. Burada Əndəlis – yəni İspaniya xalqının öz
azadlığı uğrunda apardığı mübarizəni obyektiv şəkildə
təsvir edə bilməmiş, əksinə, istilaçı xilafətin tərəfində
durmuşdur. Ona görə də pyesdə müəyyən mürtəce not-
ların səslənməsi tamamilə təbii idi.
«Dumanlı Təbriz» pyesində Səttar xan 1910-cu
ildə Tehranda xaincəsinə öldürülür. Bundan sonra inqi-
Dostları ilə paylaş: |