7
labçılar gizli fəaliyyətə keçirlər. Romanda 1907-1917-ci
il hadisələri təsvir olunur.
Professor Ə.Sultanlı yazır: «Pyesdə müəllif Sət-
tar xan surətini əsərin mərkəzinə qoymuş, onun xarakte-
rini daha mükəmməl aça bilmişdir. Romanın I hissəsin-
də nəzərə çarpan nöqsanlar, Səttar xan hərəkatının təs-
virindəki çatışmayan cəhətlər pyesdə düzəlmişdir».
«Dumanlı Təbriz» ədibin eyni adlı romanının
materialına əsasən yazılmışdır. Bu əsər 1945-ci ildə qə-
ləmə alınaraq, Vətən müharibəsindən sonrakı illərdə ta-
maşaya qoyulmuş, 1980-ci ildə ədibin «Seçilmiş heka-
yələr və şeirlər» kitabına daxil edilmişdir.
«Vətən uğrunda» jurnalının ilk dəfə 2, 3, 4, 5-ci
nömrələrində çap olunmuşdur (1945).
Biz «Dumanlı Təbriz» romanının təhlili zamanı
əsərdə qaldırılan bir sıra mühüm ictimai-siyasi mətləblə-
rin böyük ədib tərəfindən nə şəkildə verildiyini və ümu-
mən «Dumanlı Təbriz» romanının istər ədibin öz yara-
dıcılığında, istərsə Azərbaycan ədəbiyyatında və bədii
nəsrində mövqeyi haqqında müəyyən mülahizələr söy-
lədik. Onu da xatırladaq ki, vaxtı ilə roman haqqında ilk
dolğun məqalə yazanlardan biri– prof. Mir Cəlalın onu
«Böyük problemlər romanı» adlandırmaqda nə qədər
haqlı olduğunu söyləmişdik.
Eyni adlı pyesdə müəllifin əsas diqqəti, Səttar
xan surətinin mükəmməl təcəssümünə yönəldilmişdir.
Vaxtı ilə tənqidçilərin əksəriyyəti belə fikirlə
yekdil olmuşlar ki, romanda Səttar xan zəif verilmişdir.
Hadisələr Cənubi Azərbaycanda cərəyan edir.
Əsər iki tacirin söhbəti ilə başlanır: Hacı Salman və
Hacı Mehdi…
8
Bunların söhbət və mükalimələrindən məlum
olur ki, zəmanə dəyişib, kəndli ağasına bəhrə vermir,
inqilab aləmi bürüyüb, top-tüfəng səsləri gün-gündən
artmaqdadır. Bu tacirlər Rusiyadan Təbrizə mal aparır-
lar: «Bircə bu malları Təbrizə çatdırsaydıq min yaşar-
dıq». Elə bu vaxt mülkədarların həyətinə bir dəstə dus-
taq gətirilir. Onlar arvad-uşaq və qocalardan ibarətdir.
Səttar xan haqqında ilk söhbəti biz Mülkədarla Əlidada-
şın dialoqundan eşidirik: «Əli tüfəng götürən, balta gö-
türən Səttar xanın köməyinə gedib». Buradan aydın olur
ki, dramın əsas konflikti inqilabçılarla mülkədarlar − ye-
niliklə köhnəlik, əzənlə əzilənlər arasında gedən müba-
rizələr uğrunda qurulmuş və mövzusu Səttar xan hərə-
katından götürülmüşdür.
Biz elə başqa bir səhnədə Səttar xan hərəkatının
qəhrəman iştirakçılarından olan Zeynəbin mübariz,
dönməz, fədakar obrazını görə bilirik.
Lakin zamanın əsas hökmü olan tərəqqi,
dəyişmə meyllərini əsərin iştirakçılarından hər biri öz
dünyagörüşü dairəsində başa düşür, dərk edir. Romanın
təhlili zamanı dediyimiz kimi, Ordubadi Səttar xan
iştirakçılarının sinfi tərkibcə müxtəlif olduğunu düzgün
vermişdir. Burada mübarizəyə hərə öz nöqteyi-
nəzərindən yanaşır, hər kəs ona bir vasitə kimi baxır.
Aqrar İranında hələ ardıcıl mübariz olan fəhlə sinfi
formalaşmamışdır. İran kimi bir Şərq ölkəsində
şübhəsiz bu müxtəliflik tamamilə təbii idi. Bu baxımdan
«Dumanlı Təbriz» pyesində verilən iki tacir surəti
Hacı Salman və Hacı Mehdi son dərəcə maraqlı
obrazlardır…
Bunların mükaliməsindən bir epizoda fikir verək:
9
Hacı Mehdi – Qol rəiyyətin, kəndir ağanın, bağ-
lar da özü bilər, açar da özü bilər.
Hacı Salman – Sözünü bil. Biz belə işlərə qarış-
maqdan ötrü qan tökməmişik ki.
Hacı Mehdi – Belə ha, bıçaq qəssabın, dəri
qoyunun, soyar bizə nə, soymaz bizə nə?
Onların söhbətləri beləcə davam edir: Göy
Allahın, Yer üzü padşahın. Torpaq mülkədarın, ticarət
də bizim.
Allah Allahdır, padşah padşahdır, inqilab da in-
qilab!
Bu tacirlərin inqilaba münasibəti xüsusilə
maraqlıdır. Onları heç də mübariz düşündürmür. Ta ki,
ticarət eləyə bilsinlər. Əsas məsələ budur.
Hacı Mehdi – İnqilabçısan, ya yox?
Hacı Salman – Olaram da, olmaram da, kimə nə
dəxli var? Niyə axı olum, niyə axı olmayım?
Hacı Mehdi – Malımı da daşıtdıracağam,
ticarətimi də eliyacağam! İnqilabımı da eliyacağam!
Hacı Salman–Taxılımı da anbara daşıtdıracağam.
Hacı Mehdi – Qəndimi, çayımı, istiotumu, darçın
zəncəfilimi də satacağam. İnqilabımı da.
Elə ki, eşidir gələn var:
Hacı Mehdi– Əksinqilabımı da eliyacağam.
Hacı Səməd– Niyə də inqilabçı olmayaq. Bəs
nədən ötrü qan tökürük?
Hacı Mehdi – Namazımı da qılacağam, orucumu
da tutacağam…
Hacı Salman – Kərbəlama, Xorasanıma, Məkkə-
mə də gedəcağam.
Hacı Mehdi – Bərəkallah. Eyni zamanda
10
inqilabımı da eliyacağam.
11
Hacı Salman – Canım ağzımdan çıxana qədər
inqilabçıyam.
Hacı Mehdi – Kəlmeyi-şəhadətimi deyəcəyəm
inqilabçıyam.Niyə də olmayım axı?
Hacı Mehdi – Lakin bir şərtlə, elə ki, ticarətimə
ki, toxundun, daha mən yoxam.
Hacı Salman – Qəndimə, çayıma, daşıma,
tərəzimə, daxılıma, taxılıma. anbarıma, ölçümə arşınıma
ki, toxundun, ikisi də bir şeydir. Biz xudahafiz.
Göründüyü kimi, bunların inqilabçılığı yalnız
xüsusi mülkiyyət, varlanma ilə bağlıdır. İş ki o yerə
çatdı, hər şey bitir. Dramaturq bununla Səttar xan
hərəkatında iştirak edənlərin müxtəlif sinfi təbəqələrə
bölündüyünü demək istəmişdir. Göründüyü kimi, həm
də yaxşı sənətkarlıqla verə bilmişdir.
Ədib Səttar xan hərəkatında baş-başa, üz-üzə gə-
lən qüvvələrin əsas dialektikasını, əsas məğzini, rəmzini
verməyə çalışmış, bu inqilabın əsil mənasını ümumiləş-
dirə bilmişdir.
Atışma səslərini eşidən Qüdrət yaxşı deyir:
Gecə ilə gündüz pəncələşir.
Sonrakı hadisələr Təbrizdə cərəyan edir. Təbrizdə
böyük bir fırtına vardır. Sahibkarın həyəti təsvir olunur.
Biz Hacı Mehdi ilə Hacı Salmanı indi də burada
görürük. Onlar fədailər üçün qurulan dar ağaclarına
baxaraq deyirlər:
«Sən o kəndirə yaxşı bax. O deyir ki, hər iğtişaş-
dan sonra taxılın üstünə gəl. Bu günkü qiymət xalvarı
25 tümən və s.».
Dostları ilə paylaş: |