Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 Bu pərdədə fəhlələr, yoxsullar, inqilabçılar dus- taqları, asılmaq qorxusu olanları azad etməyi tələb edir- lər. Tacirlər yaxşı deyir: «Biz vuruşmuruq, bizim üçün vuruşurlar, biz qalib gələn tərəfdənik». Bu pərdədə qaçaq Zeynəbin asılma mərasimi də maraqlıdır. Zeynəb dar ağacı altında son sözlərini söylə- yir, mülkədarları ifşa edir. Onun asılacağı anda bir səs eşidilir Səttar xan gəlir! Bu kəlmə bir tufan, fırtına ki- mi səslənir.Səttar xanın gəlişi ilə Zeynəb və başqaları azad olur. Səttar xanın inqilabi azadlığa çağıran gur səsi eşidilir: – Qoy dumanlı Təbrizin üfüqlərində şığıyan il- dırımlar bütün Azərbaycan xalqının azadlıq yollarını işıqlandırsın! Çar konsulluğunun xahişinə və təkidinə baxmaya- raq sahibkarı Səttar xanın əmri ilə onun inqilabçılar üçün qurduğu dar ağacından asırlar. Səttar xan deyir ki, bizim nöqsanımız var: sözdə, işdə, fikirdə birliyin olmamasıdır. Onun sərkərdə ilə söhbəti çox maraqlıdır. Sərkərdə Təbrizdən başqa hər şeyin təslim olduğunu söyləyir.Səttar xan göstərir ki, məsələ sayda deyil, iradədə, əzm və səbatdadır(Səttar xan obrazı əsasən III pərdədə açılır).Biz vaxtı ilə 9 nəfər idik, bəs indi bütöv ordu! İndi bizi bütün dünya tanıyır. Qərargahda biz onu həqiqi rəhbər, görkəmli sərkərdə və strateq kimi görürük. Onun mükalimələri, telefon söhbətləri vasitəsilə dramaturq onun haqqında bizdə dolğun təsəvvür yarada bilmişdir. Romandan fərqli olaraq ədib dramda bütün ma- cəraçılıqdan, süjeti, dinamikanı ağırlaşdıran və zəiflədən bütün lüzumsuz detal və təfərrüatdan qaçaraq hadisələri 13 daha real, daha çevik və beləliklə də daha təsirli vermə- yə müvəffəq olmuşdur. Səttar xan milli ixtilafları qızış- dırmağın inqilabi işə zərərini yaxşı dərk edir. Azərbay- canlı–fars ixtilafını qızışdıranlara qarşı çıxmağın zərurə- tini söyləyir. Dinə münasibəti onun Dərvişoğlu barədə dediyi sözdən aydın olur. Gizlin iş üsulunu bizimkilər yaxşı olardı ki, qoşun arasına soxulmuş dilənçi Dərvişoğlun- dan öyrənsinlər…Biz onu öldürə bilmərik, düşmənləri- miz deyərlər ki, Səttar xanın adamları Əli nökərini öl- dürdü. Onu buraxın, lakin kimlə danışsa, o adamı tutub buraya gətirin. Səttar xan dəqiq və özünə, yoldaşlarına qarşı tələbkardır – Zeynəbə deyir (iclasa gecikdiyinə görə): «Bilirsən, əziz bacım, bəzən bir dəqiqə gecikmək, bir ildə qazanılan böyük bir qələbəni uduza bilər». Səttar xan əsərdə hərbi fəndlər işlətməyi bacaran qüdrətli sərkərdə kimi də verilir. Belə bir epizod maraq- lıdır. Əksinqilab qərargahına adam göndərmək üçün məşvərət edirlər. Səttar xan Zeynəbi şərab satmaq adı ilə ora göndərir. Əslində qızın şərab apardığı silah idi – dinamit. Tütünçüoğlunu da onun ardınca göndərir. General silahların təhvilini tələb edir. Bu vaxt cəbhədən xəbərlər gəlir. Səttar xan generalı yalan danış- maqda ittiham edərək: «Cənab general, top səsləri vəd etdiyimiz sülhün xəbərini verir. Biz silahı yalnız qələbə- dən sonra yerə qoyacağıq»,– deyir. Sonra tacirlərin camaata taxıl satmağa getməsi, aclıq və s. 14 Səttar xanın məhəbbət, ailə, sevinc münasibəti də aydın olur. Dilruba ilə Qüdrət xətti buna misal ola bilər. Səttar xana bütün inqilabçılar, əzilənlər kömək edir, ona qarşı hazırlanan qəsdin üstü tez açılır və Səttar xan əks tədbir görə bilir. «Əncümən» qəzetindəki tənqid də Səttar xanın diqqətindən yayınmır. Çörək qıtlığının (Təbrizdə) Hacı Mehdi və Hacı Salmanların işi olduğunu bilir. Dil məsələsi. Ümumiyyətlə, inqilabın əhatə etməli olduğu bütün cəhətləri Səttar xan peşəkar bir inqilabçı, gözəl bir rəhbər kimi dərk edir. Azərbaycan xalqının dilini əlindən alaraq «Əlhəzid» qəzetinin adını «Dəmiri» qoymaq olmazdımı? Səttar xanın tədbirli və ağıllı bir inqilab rəhbəri olması öz dostu və silahdaşı Bağır xan Salar Milliylə söhbətlərindən də aydın olur. Bağır xan çar konsulu ilə danışarkən Səttar xan deyir: «Məsələ bir Təbriz məsələsi deyildir. Biz burada Azərbaycan məsələsini həll edirik. Bir də…Təbriz məsələsini təkbaşına həll etmək olmaz. İnqilabda fəhlə də, kəndli də iştirak edir.Onlar bizə özbaşına sülh etmək ixtiyarı verməmidir. Biz hər ikimiz üsyan ordusunun bir sərbazıyıq». O iki xəritə göstərir: I– Böyük Pyotr dövrünün, II– Nikolay dövrünün. Bunlarda külli miqdarda yer adı var, amma Azərbaycan adları təzə xəritədə yoxdur. Bax, məni düşündürən budur. Belə getsə, xəritədə bizim yer adlarına heç rast gəlmək mümkün olmayacaq. Səttar xanın məşhur monoloqunu oxuyuruq: «Bax, mübarizəmiz bunun üstündə gedir. Apardı- ğımız mübarizə bizim varlığımızı dünya xəritəsindən 15 silənlərə qarşıdır. Bizim də sudan, günəşdən, torpaqdan istifadə etməyə haqqımız vardır. Bizə öz ana dilimizdə məktəb, kitab, qəzetə lazımdır. Yox, qardaşım, sülh ol- mayacaq! Bu qədər bərəkətli bir məmləkətdə milyon- larla dilənçi var. Qacar xanədanı bu torpağı əsirlər və qullar diyarına döndərmişdir. Yox, qardaşım, sülh olma- yacaqdır! İnsan kimi yaşamaq istəyən xalqlar özləri üçün şərəfli və yeni bir tarix düzəltməlidir. Biz o tarixi qamış qələmlərlə deyil, iti qılınclarımızla yazmalıyıq». Azərbaycan kəndləri: (son pərdə, Səttar xan qərar- gahı) Qaragözlü, Qazaxlı, Aşıqlı, Əlibəyli, Almabulaq. Bu adlardan heç biri təzə xəritələrdə yoxdur. Səttar xan öz davranış və hərəkətlərində son də- rəcə təmkinli, tədbirli, yüz ölçüb bir biçəndir. O, hissə qapılmır, ən mühüm məsələləri ağılla, düşüncə ilə həll etməyə çalışır. Bağır xan Ninanın səmimiyyətindən şüb- hələndiyi zaman Səttar xan deyir: «Salar, o rus qızının bizə olan dostluğu təəccüb ediləsi bir şey deyildir». 1 Əsərdə Bağır xan da maraqlı surətdir. O, mütərəd- did bir şəxs kimi təsvir edilir. Bağır xan bir tərəfdən sülh, danışıq tərəfdarıdır, bir tərəfdən öz qüvvələrinə inanmır, digər tərəfdən isə deyir: «Düşmənin məğrur başı Sərdarın ayağı altına atılacaqdır». 2 Əsərin IV pərdəsində Böyük xanın qərargahı təs- vir olunur. Burada Böyük xana Azərbaycan valiliyi ve- rilir. Hacı Mehdinin xəyanətindən danışılır. Hacı Sal- man də buraya Böyük xanın yanına gəlir. Dərvişoğlu 1 М.С.Ордубади. Ясярляри, II ъилд, сящ. 228 2 Йеня орада. Yüklə 1,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|