25
tıdır. Abdulla Şaiqin müxtəlif yaşlı uşaqlar üçün yazdığı
bir çox əsərlər bizim milli ədəbiyyatımızda misli və
bərabəri olmayan ən gözəl nümunələrdir (M.İbrahi-
mov).
«Sizi yaxından tanıyanlar yaratdığınız əsərlərlə
şəxsiyyətiniz arasında qəribə bir uyğunluq olduğunu
görürdülər...Siz öz mənəvi ülviyyətinizlə nadir adam-
sınız. Siz gənc nəslimiz üçün bir örnək olmağa layiqsi-
niz...Heyf ki, bizdə hələ ziyalılarımızın həyatını və gö-
zəl xüsusiyyətlərini real surətdə əks etdirən romanlar
yoxdur. Amma olacaqdır və ustad romançı qələmi Sizi,
heç şübhəsiz, bir qəhrəman kimi təsvir edəcəkdir».
1
«Çoxları Şaiqi yalnız uşaq şairi hesab edirdi. Hə-
lə cocuqlara məxsus yazdığı əsərciklərində belə bir təsir
buraxmışdı ki, Şaiq artıq cocuq ədəbiyyatı şairi olaraq
qalacaqdır. Fəqət 1915-ci ilin son baharında Şaiqə şəhər
bağında təsadüf etdim.Yay səyahətindən yenicə qayıt-
mışdı. Uzun-uzadı görüşdük. Yeni yazdığı «Şair və
qadın» mənzum pyesini mənə oxudu, fikrimi dəyişdim.
Şaiq yalnız cocuq ədəbiyyatı şairi deyil, yeni ədəbiyya-
tımızın mühüm bir rüknü olmaq hissini mənə verdi»
(S.Hüseyn).
Yeni təşkil edilmiş ali məktəblərdə – Ali pedaqo-
ji institutda, Dövlət Universitetində keçilməyə başlayan
Azərbaycan ədəbiyyatı kursunu yaratmaq da qismən
Abdulla Şaiqin üzərinə düşmüşdü. Vaxt gözləmirdi.
Auditoriyalara girib ana dilində mühazirə dinləmək istə-
yən tələbələrə möhkəm proqram əsasında ədəbiyyat ta-
rixi demək lazım idi. Abdulla Şaiq bu ağır vəzifənin öh-
1
М.Ариф. «Шаиганя йад ет», Бакы, 1981, сящ.23
26
dəsindən gəldi. Doğrudur, bu işdə onun Əbdürrəhimbəy
Haqverdiyev və Hüseyn Cavid kimi köməkçiləri vardı,
lakin ağırlıq yenə Şaiqin üzərinə düşürdü, çünki o,
Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsində mütəxəssis hesab olu-
nurdu (Məmməd Arif).
«Zəif vücudumla, gücə-gündüz çarpışaraq yox-
luqlardan bir varlıq yaratmalı idim... Bir tərəfdən müx-
təlif proqramlar yazıb Maarif Komissarlığında təsdiq et-
dirir, bir tərəfdən ədəbiyyata məxsus dərsliklər tərtib
edir, bir tərəfdən də ədəbiyyat tarixi və ədəbiyyat nəzə-
riyyəsinə dair elmi materiallar hazırlayırdım. Gənc nəs-
limizə geniş məlumat vermək üçün gecəyarıya qədər ça-
lışırdım».
1
Yazıçı Seyid Hüseyn yazmışdı: «Məhəmməd
Hadi özünün gurultulu, təmtəraqlı, Sabir həzl və məzhə-
kəvi şeirləri ilə əski ədəbiyyatı əsasından yıxıb, onun
yerində yeni binanı tikdilər. Yeni ədəbiyyatın təməl da-
şını qoyanlardan birisi Abdulla Şaiqdir».
Ədibin yaradıcılıq üslubu barədə akademik
M.Arif yazmışdır: «XX əsr Azərbaycan romantiklərin-
dən heç kəs, nə Hadi, nə Səhhət, nə də Cavid realizmə
Şaiq qədər yaxın olmamışdır. Bu baxımdan ancaq gənc
Cabbarlı öz müəllimi Şaiqə çox oxşayırdı».
Azərbaycan ədəbiyyatındakı «mütərəqqi roman-
tizm bir yaradıcılıq metodu və bir ədəbi cərəyan kimi
realizmdən fərqlənsə də, realizmə qarşı durmurdu, əksi-
nə, ona rəğbət bəsləyir, ondan müsbət mənada təsirlənir-
di. XX əsr Azərbaycan romantizmi ilə Azərbaycan rea-
lizmi arasındakı uçurum Çin səddi olmamışdır».
2
1
А.Шаиг. Хатирялярим. Бакы, 1973, сящ.318
2
М.Ъяфяр. Азярбайъан ядябиййатында романтизм, Бакы, 1961,
сящ.24,31
27
A.Şaiqin «Füyuzat» və «Molla Nəsrəddin» ara-
sındakı tərəddüdləri 1-ciyə meyldə mücərrəd-romantik
əsərlərin yaranmasına səbəb olursa, demokratik, bəşəri,
xalq həyatına bağlı, xəlqi əsərlərin yaranması 2-ciyə
rəğbəti, onun təsiri ilə izah olunmalıdır. M.İbrahimov
yazır: «O, bu iki bir-birinə tamamilə zidd ədəbi cərəyan
arasında təzadlı və həyəcanlı hallar keçirir».
1
Ona görə də onun üslubunda bir eklektizm, qarı-
şıqlıq özünü göstərir. Professor Ə.Sultanlı bu barədə ya-
zır: «A.Şaiqin üslubu vahid bir istiqamətdə inkişaf et-
mir».
2
Görkəmli ədəbiyyatşünas bu hökmü ədibin yara-
dıcılığının ilk illərinə şamil edir. Doğrudan da bu zaman
o həm romantik, həm də realist idi. «Niyə uçdu?»
(1907), «Bir ulduza» (1909), «Həpimiz bir günəşin
zərrəsiyiz» (1910), «İdeal və insanlıq» (1914), «İblisin
hüzurunda» (1915) və s. göstərmək olar.
«İdeal və insanlıq» birpərdəli mənzum dramı bu-
nu aydın göstərir. Buradakı İnsanlıq, İdeal, Ədalət, Mər-
həmət; Zülm, Fəlakət, Şeytan və s. mücərrəd-romantik,
simvolik surətlərdir.
Lakin onun realist, nikbin zəminəyə bağlı, sər-
rast, uzaqvuran şeirləri, əsərləri də var idi. «Hər şey
köhnə» (1909), «Parçalar» (1908), «İrəli» (1914):
Budur, ey vah, baisi– ələmim:
Vətəni görmədim məramımca!
«Zamanın inqilabçılarına»:
İrəli, qəhrəmanlarım, irəli!
1
А.Шаиг. Сечилмиш ясярляри. Mцгяддимя, Бакы, 1936, сящ.10
2
Я.Султанлы. А.Шаиг. «Ядябиййат мяъмуяси», V ъ., Бакы, 1949,
сящ.24
28
Deməli, hər iki istiqamət: realist, romantik –
paralel şəkildə davam edir.
A.Şaiq M.Cəlilin təsiri altında satiraya da rəğbət
bəsləyirdi. «Aldanma» (1912), «Əkinçi və xan» (1913).
Bu şeirlər şairin uzun axtarışlarının nəticəsi idi. Bunlar
şairin xalqın taleyi ilə qovuşduğunu göstərir.
Ədibin nəsrinin şah əsərləri: «Məktub yetişmə-
di», «Köç», «Əsrimizin qəhrəmanları» və nəhayət,
«Araz» romanıdır. Bütün tədqiqatçılar bu fikirdədirlər
ki, ədibin nəsrində ictimai motivlər daha güclü, realist
təsvirlər daha aparıcıdırlar, həyatla, mübarizə ilə bağlılıq
daha dolğundur. Belə əsərlərdə onun qələmi daha
sərrast və kəskindir. Vəli Hacıoğlu demişdir: «Şaiq –
deyildimi, fikrimizdə böyük bir bina doğur».
«Nişanlı qız» V.M.Vasnetsovun «Alyonuşka»
rəsm lövhəsinin təsiri ilə yazılmışdır (1908). Onun üslu-
buna misal olaraq iqtibas etdiyi bir şeiri burada gətirmək
olar:
Müzlüm gecədə nişanlı bir qız
Bir hüznü-ələm içində yalnız,
...Barmaqda nişan üzüklə iştə –
Oynar, edər ah ol fəriştə,
Fəryadlı qəmli-qəmli ağlar,
Həp naləsi kainatı dağlar.
Böyük demokrat Mirzə Cəlil şeirin adını eynilə
saxlamaqla bir felyeton yazaraq mənzumənin təhlilini
verməyə çalışmışdır. («Molla Nəsrəddin», 1910, 2-ci
nömrə). Budur onun təqdimində həmin əsərin qısaca,
Dostları ilə paylaş: |