170
T ənqid və ədəbiyyatşünaslıq
Cəlil NAĞIYEV
AZƏRBAYCAN
ROMANININ
ƏSAS İNKİŞAF
TƏMAYÜLLƏRİ
I MƏQALƏ
KLASSİK ROMAN
Romanın tarixinə dair (giriş əvəzi). Dünya ədəbiyyatı yarandığı dövrdən
(Qədim Şərq) bu günə qədər enişli-yoxuşlu, daşlı-kəsəkli bir inkişaf yolu keçmiş,
keçdiyi bu yolda bəzən müəyyən inqilabi sıçrayışlar, bəzən də itgilər olmuşdur.
Dünya ədəbiyyatının inkişafı tarixində, bəlkə də qazandığı ən böyük uğurlardan biri
də məhz roman janrının yananması, kəşfi ilə əlaqədar olmuşdur. Bəli, romanın ya
ranması, bu ədəbi janrın, bu epik nəsr növünün «kəşf edilməsi» ədəbiyyat tarixi
üçün sözün əsl mənasında inqilab sayıla bilər. İlk növbədə bu ona görə kəşf sayıl
malıdır ki, ibtidai icma quruluşundan başlayaraq, yazılı ədəbiyyat ilkin olaraq epos
(dastan), lirika, bir qədər sonra - quldarlıq dövründə isə dram şəklində yaranmış və
əsasən poetik formada mövcud olmuşdur. Poetik forma ilkin bədii ədəbiyyatın ənə
nəvi yaradıcılıq şəkli olmuşdur. Yalnız sonralar yavaş-yavaş nəsrin müxtəlif növləri
yaranmağa başlamış və bu yaradıcılıq forması əvvəlcə fəlsəfə, tarix, coğrafiya kimi
elm sahələrində (elmi nəsr - analitik üslub), sonra isə bədii yaradıcılıq şəklində
(bədii nəsr - narrativ üslub) özünü göstərmişdir. Qədim dövrdə bədii nəsr ilk növ
bədə əvvəlcə təmsil (Ezop), sonra isə roman (Lonq, Kallisfen, Apuley) formalarında
meydana gəlmişdir. Beləliklə, göründüyü kimi, roman janrı bədii ədəbiyyatın
başlıca aparıcı istiqamətləri olan epik, lirik və dramatik növlərinə nisbətən daha
gənc, nisbətən yeni bir ədəbi yaradıcılıq forması kimi meydana gəlmişdir.
Roman janrı yarandığı gündən etibarən ədəbiyyat tarixində özünəməxsus
mövqeyə malik olmuş və bu bədii yaradıcılıq forması, vaxtilə Aristotelin
«Poetika»sında müəyyən edilən bədii yaradıcılığın üç növündən (epos, lirika,
drama) birinin (epik növün) tərkibinə daxil olmuşdur. Roman janrının bütün inkişaf
mərhələlərində bu bədii yaradıcılıq forması ilə əlaqədar çoxsaylı nəzəri
konsepsiyalar və metodoloji yanaşmalar meydana gəlmişdir. Professor
T.Hüseynoğlunun da qeyd etdiyi kimi: «indi dünya ədəbi prosesi özünün elə bir
inkişaf mərhələsindədir ki, çağdaş romanın yaradılışı haqqında nəzəriyyələr,
fikirlər, konsepsiyalar, meyllər, münasibətlər durmadan artır» (Tofiq Hüseynoğlu.
Zamandan məkana və ya əksinə..., bax: Müasir ədəbiyyat məsələləri. Roman janrının
tarixi və poetikası, III, Bakı: "Elm və təhsil", 2014, səh. 16). Bir qrup tədqiqatçı bu janrı
bəzən şərti olaraq bədii ədəbiyyatın dördüncü növü (V.D.Dneprov) kimi də
qiymətləndirir. Bəzi tədqiqatçılar isə vaxtilə görkəmli roman ustası L.N.Tolstoyun
bu barədə söylədiyi fikirdən çıxış edərək «romanı sərbəst forma kimi qəbul edir»
T ənqid və ədəbiyyatşünaslıq
171
(T.L.Motılyeva). Professor T.Salamoğlu bu konsepsiyalardan çıxış edərək roman
janrının polifonikliyinə işarə edərək yazır: «Roman «dünya modeli»dir. Roman
sərbəst formadır. Roman dördüncü ədəbi növdür. Roman bədii sistemdir. Bütün
bunlar çağdaş ədəbiyyatşünaslıqda romanı fərqli idrak hadisəsi kimi dərk etmənin
müxtəlif formullarıdır» (Təyyar Salamoğlu (Cavadov). Ən yeni Azərbaycan ədəbiyyatı
məsələləri, Bakı: "Səda"nəşriyyatı, 2012, səh.3).
Roman janrı, deyildiyi kimi, «sərbəst janr» olsa da, bütün digər ədəbi janrlar və
növlər kimi özünün sabit ədəbi prinsipləri, estetik qanun-qaydaları olan bir bədii ya
radıcılıq növüdür. Bu barədə bəhs edən Salidə Şərifova yazır: «Romanın fabulası və
süjeti ilə bağlı hadisələrlə zəngin olan sabit əsas mövcuddur ki, bu da romanın janr
formasının sabitləşməsinə gətirib çıxardır» (Салида Шарифова. Жанровая смешение
в романе: коммуникативно-социокогнитивный подход, М., 2011, стр. 83).
Bu janra məxsus olan bir sıra «sərbəst» xüsusiyyət onun nizamsız, qaydasız
bir yaradıcılıq növü olmasını iddia etməyə heç də əsas vermir. Doğrudur, o da bir
həqiqətdir ki, roman janrı bütün digər ədəbi janrlarla müqayisədə daha mütəhər
rik, daha universal və daha polifonik səciyyəli bir bədii yaradıcılıq növüdür. Ro
man janrının nəzəri əsaslarının müəyyən edilməsini şərtləndirən səbəblərdən biri
də, onun məhz «sərbəst janr», «dünya modeli» olması ilə əlaqədardır. Ona görə
ki, o, həqiqətən də, həm forma və məzmun, diskurs və semantika parametrlərinə
görə «sərbəst»dir, həm də əhatə etdiyi problemlərə, mövzu dairəsinin rəngarəng
liyinə görə də dünyanın özü kimi («dünya modeli») sonsuz və intəhasızdır. Məhz
elə bu xüsusiyyətlərinə görə də roman janrı polifonik səciyyəlidir, universal sənət
növüdür. Roman həm də «qarışıq janr»dır (epistolyar-roman, novella-roman,
epopeya, mənzum roman, kiçik roman, roman-mif, fəlsəfi roman, fantastika,
detektiv, macəra və s. və i.). Romanın forma-quruluş (struktur) və ideya-məzmun
xüsusiyyətləri ilə əlaqədar artıq sabitləşmiş «qarışıq janr» konsepsiyası da
formalaşmışdır. S.Şərifova bu problemin araşdırılmasına ayrıca bir monoqrafiya
da həsr etmişdir
(
Салида Шарифова. Жанровое смешение в романе:
коммуникативно-социокогнитивный подход, М., 2011). Bu məsələ ilə bağlı
mövcud araşdırmalara istinad edən tədqiqatçı roman janrının eposla, folklorla,
mifologiya ilə əlaqələrini göstərməklə yanaşı (yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır
ki, bu xüsusiyyətlər demək olar ki, bütün epik (bəzən hətta qeyri-epik) səciyyəli,
süjetli ədəbi janrlara xas olan xüsusiyyətdir), roman-epopeya, roman-povest
əlaqələrindən də bəhs etmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq S.Şərifova yazır:
«Roman kifayət qədər qısa bir dövr ərzində (roman janrı tarixinin ölçüləri
baxımından) «böyük ədəbiyyatdan» kənarda qalmış, öz əhəmiyyətinə görə
janrdan dördüncü ədəbi növ (?) olmaq iddiası ilə aparıcı ədəbi janra çevrilmişdi
(kursiv mənimdir - C.N.). Buna baxmayaraq, romanın janr xarakteristikası bu
günə qədər tam aydınlığı ilə müəyyən edilməyib. Təsadüfi deyil ki, biz
ədəbiyyatda povest adlandırılan irihəcmli nəsr əsərləri ilə, bəzən də həcmcə elə
də böyük olmayan və «kiçik roman» kimi tanınan nəsr nümunələri ilə qarşılaşırıq.
Bu roman janrının digər janrlardan fərqləndirən səciyyəsini müəyyən etmə
problemini kəskinləşdirir» (Yenə orada, str. 54). Bu gətirdiyimiz sitatda problem
düzgün qoyulsa da anlaşılmazlıq da var: «dördüncü ədəbi növ» ifadəsi yerinə
düşməyib, kursivlə verdiyimiz «janrdan» «ədəbi janra çevrilmə» nə deməkdir?
Roman janrı bədii ədəbiyyatın digər janrlarından fərqli olaraq daha mürəkkəb və
keşməkeşli bir inkişaf yolu keçmiş, müxtəlif zaman kəsiklərində həyatın və mühitin
ağır sınaqları ilə qarşılaşmış, şəkildən şəklə düşmüş, daim qızğın mübahisələrin
obyektinə çevrilmişdir. Bütün bu qızğın mübahisələrə, ziddiyyətli və çox vaxt
anlaşılmayan münasibətlərə baxmayaraq, roman janrı, elmi-texniki tərəqqinin
buğünkü səviyyəsində belə yenə də ən populyar, ən geniş yayılmış bir ədəbi janr
olaraq qalmaqdadır. Təbii ki, hələ bu gün də, roman yanrı ilə əlaqədar olaraq qızğın
müzakirələr, mübahisələr davam etməkdədir. Məşhur bir ifadə var, «həqiqət
mübahisələr zamanı üzə çıxır». Məhz elə buna görə də romanla əlaqədar
172
Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
mübahisələrin olması və daim davam etməsi, əslində bu janrın daha da inkişaf
etməsi, təkmilləşməsi və cilalanması yolunda mühüm rol oynayır.
Romanın yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri ilə bağlı bədii ədəbiyyatın bu
janrının tədqiqatçılarının fərqli mövqeləri mövcuddur. Roman tədqiqatçılarının bir
qismi bu janrın lap yaxın keçmişdə, yəni Avropa Maarifçiliyi dövründə (XVIII əsr)
yarandığını iddia edir. Bəzi tədqiqatçılar isə «əsl» romanın XIX əsrdə yarandığını
deyir. Bunlarla yanaşı, romanın hələ lap qədim dövrdərdə (antik dövr) mövcud
olduğunu göstərənlər də var. Bundan başqa, roman janrının Orta əsrlər Şərq
ədəbiyyatında (məsələn, Nizami Gəncəvi yaradıcılığında) olduğunu da iddia edən
mütəxəssislər mövcuddur. Əlbəttə, butun bu konsepsiyaları irəli sürən tədqiqatçılar
müəyyən elmi-nəzəri və ədəbi-estetik prinsiplərə əsaslanır. Bununla belə, romanın
genezisi ilə əlaqədar fikir söyləyən bütün tədqiqatçılar bir məsələdə yekdil-
həmrəydir: roman yeni, daha gənc janrdır. Bütün bu sadalanan problemlər hazırkı
tədqiqatın əsas araşdırma obyekti olmadığına görə onların hər birinin üzərində ayrı-
ayrılıqda dayanılmayacaq. Amma, bununla belə, bu araşdırmada son onilliklərin
tədqiqatları nəticəsində əldə edilən elmi ümumiləşdirmələrdən çıxış edərək roman
janrının forma-məzmun, quruluş (stuktur)-semantik, ideya-üslub xüsusiyyətlərinə
və eləcə də tarixi-inkişaf mərhələlərinə görə təsnifatını aparmağa cəhd
göstəriləcək.
Beləliklə, son gəlinən qənaət belədir ki, klassik roman janrı bəsit (ilkin) formada
antik dövrdə Avropada yaranmış, sonrakı inkişaf mərhələlərində daha da cilalana
raq formalaşmış, püxtələşmişdir. Bu baxımdan roman janrının inkişaf mərhələlərini
antik roman, Orta əsrlər romanı (cəngavərlik romanı, alleqorik roman, anonim ro
man, müəllifli roman və s.), intibah romanı, XVII əsrdə klassisizm və barokko ro
manı, XVIII əsrdə Maarifçilik romanı (bu tərkibə sentimental və qotik romanı da da
xil emək olar) və ən nəhayət XIX-XX əsrlərdə yaranmış romantik və realist roman,
yeni naturalist roman və nəhayət son modernist və postmodernist roman bölgülə
rinə ayırmaq olar. Romanın inkişaf təmayülləri və mərhələləri barədə bəhs edən
görkəmli rus alimi M.Baxtin «Epos və roman (Roman tədqiqinin metodologiyası
haqqında» adlı əsərində yazır: «O dövrlərdə ki, roman janrı aparıcı janr olub, onda
xüsusilə maraqlı hadisələrin baş verməsi müşahidə olunmuşdur. Onda bütün
ədəbiyyat demək olar ki, bərpa prosesi və «janr kritisizminə» mübtəla olmuşdu. Bu,
ellinizmin bəzi mərhələlərində, Orta əsrlər və intibah dövründə, xüsusilə də daha
parlaq və güclü şəkildə XVIII əsrin ikinci yarısında özünü daha parlaq şəkildə
göstərmişdir» (Бахтин M. Эпос и роман (О методологии исследования романа),
см.: http://www.gumer.info/bib4otek_Buks/Lherat/bahtin/epos_roman.php, стр. 2 ).
Roman ətrafında mübahisələr. Tarixin elə bir dövrü olmuşdur ki (məsələn XIX
əsrin sonları-XX əsrin ortaları), roman «dəbdən» düşməyə başlamış və geniş
oxucu kütləsinin irihəcmli əsərlər oxumağa «vaxtı və həvəsi olmadığı» üçün daha
«kiçik», mobil roman modelinin tapılması ehtiyacı yaranmışdı. Hətta bu günün
özündə də Qərbdə dünya ədəbiyyatının bir çox məşhur irihəcmli romanların
qısaldılmış, xülasələşdirilmiş variantını (SMS roman, mobil roman və s.) çap edirlər.
Beləliklə, «çoxsaylı roman tipinin inkişafı» (Салида Шарифова. Жанровое смешение
в романе: коммуникативно-социокогнитивный подход, стр. 76) nəticəsində elə
təsəvvür yarana bilər ki, guya dünya ədəbiyyatı tarixində roman janrı sanki «öz
əhəmiyyətini itirməyə», «ölməyə», «məhv olmağa» başlayır. Görkəmli rus şairi
Osip Mandelştam 1922-ci ildə çap etdirdiyi məşhur «Romanın sonu» məqaləsində
yazır: «Fəaliyyət göstərmək, qalib gəlmək, məhv olmaq, sevmək üçün insana
məxsus olan zaman hissi - həmin o zaman hissi ki, Avropa romanının məğzini
təşkil edir, bu, bir daha təkrar edirəm: romanın kompozisiyasının ölçü vahidi - insan
bioqrafiyasıdır» (О.Мандельштам. Конец романа. См.: Собрание сочинений в трех
томах, том второй. Проза. Мюнхен: Международное Литературное
Содружество, 1971, стр. 269). Sonra bu fikrini davam etdirən şair yazır:
«Bioqrafiyasız insan romanın mövzu əsasını təşkil edə bilməz, digər tərəfdən də,
173
Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
ayrı-ayrı insan taleyini, fabulasını və onu müşayiət edən heç bir şeyi ağıla belə
gətirmək olmaz. Bundan başqa, ruh düşkünlüyünü ifadə edən roman psixoloji
əsaslanmaya maraqda - ustalıqla sığınacaq tapdığı yerdə, artıq özünün məhvini
öncədən hiss etməyə başlayır - saatbasaat psixoloji əsaslanmanın daha qəddar
şəkil aldığı, yaxınlaşmaqda olduğu psixoloji əsaslanmanın qarşısında kökündən
sarsılır və nüfuzdan düşür» (Yenə orada).
Sonra o, yazır: «Müasir poman həm fabuladan, başqa sözlə desək, ona məxsus
olan şəxsiyyət, zamanı daxilində hərəkət edən faktordan, həm də psixologiyadan
məhrum olub, ona görə ki, o, heç bir hərəkəti əsaslandırmır» (Yenə omda).
«Nasirlərin əksəriyyəti romandan tamamilə imtina ediblər, onlar qəzetçilikdən və
günün aktuallığına uymaq qınağından çəkinmədən qeyri-şüuri olaraq xronikalar
yazırlar (Pilnyak, serapinovçular və s.)» (О.Мандельштам. Конец романа.
http://rvb.ru/mandelstam/dvuhtomnik/01text/vol_2/0lprose/0644.htm, cmp.4). Qərbi
Avropa ədəbiyyatşünası L.Fİdler isə romanın «ölməsindən» bəhs edərək yazır:
«Ənənəvi roman... ölüdür, yox o, ölüm yatağında uzanmayıb, o, sadəcə olaraq
ölüdür» (Leslie Fiedler. Das Zeitalter der neuen Literatur. Die Wiedergeburt der
Kritik//Christ und We!t?-1968? 13.09, - P. 10). ABŞ-ın görkəmli ədəbiyyat tənqidçisi
Con Oldric müasir Amerika ədəbiyyatında baş verən bu proseslə əlaqədar yazır:
«1890-cı ildən başlayaraq və təxminən 1940-cı ilə qədər olan ədəbiyyat tarixini
bizdə roman ədəbi formasının yoxolma dövrü adlandırmaq olar... Bununla belə, bu
dövrün ədəbiyyatının sadəcə oxunuşu zamanı görmək olar ki, bəlkə də ən böyük
və hətta ən görkəmli əsərlər elə bu zaman yaranmış, bəlkə də yazıçılar məhz bu
zaman daha fədakarlıqla roman janrının imkanlarının genişlənməsini aşkar etməyə
çalışmışlar.
Bu faktı onunla izah etmək olar: o zaman ki, roman ölməyə məhkum edilmişdi,
o, bir sıra görkəmli yazıçının yaradıcılığında yeni şəkil aldı, o, adi təkhiyə
formasından daha üstün şəklə düşdü, elə bir şəklə ki, o, yalnız yazıçı ilə onun
tərəfdarlarının auditoriyası arasında birbaşa əlaqə yaratmaqdan əlavə həm də
yazıçının öz prinsiplərini oxuculara təlqin etmək imkanı yaratdı» (Джон Олдридж.
После потерянного поколения, М.: "Проггресс", 1981, стр. 39). T.HÜseynoğlu
haqlı olaraq bu konsepsiyaya qarşı çıxaraq yazır: «XIX əsr fransız və rus
romanlarını xatırlamaq lazım gəlir. O romanları ki, indi də dünyanın ən yaxşı roman
nümunələrini təşkil edir. Məhz bu romanlar dünya polifonik romanlarının sırasında
bizim günlərdə də örnək ola biləcək bir gücə malikdir, öz dəyər və əhəmiyyətini
nəinki saxlamaqdadır, hətta gündən-günə artırmaqdadır. Yəni keçən XX əsrin
ortalarında olduğu kimi, roman artıq Hamletin «Olum, ya ölüm?» sualı qarşısında
qalmayıb. Roman üçün «Olum, ya ölüm?» sualı artıq bir növ qarışıb, keçmişdə
qalıb. Roman janrının yaxşı və yeni nümunələrinin sayı gündən-günə
artmandadir» (Tofiq Hüseynoğlu. Zamandan məkana və ya əksinə..., səh. 15).
Romanın inkişafına olan belə bir münasibət çox da uzun çəkmədi, roman janrı
simurğ (feniks) quşu kimi, öz külündən alışaraq yenidən alışıb yandı, yenidən
dirildi, yaşadı.
Roman nədir? (tarxi-metodoloji araşdırma). Roman janrı yaranandan bu
günə kimi çox böyük bir inkişaf yolu keçmiş, müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif ictimai-
siyasi və sosial-tarixi şəraitlərdə fərqli formalarda təzahür etmişdir. Roman janrı öz
forma və məzmun xüsusiyyətlərinə görə çox mürəkkəb bir struktura malikdir.
Romanın srukturu, ədəbi sistemi haqqında olan mövcud elmi ədəbiyyatda bu janrın
konkret forma və məzmun paradiqmaları hələ də tam olaraq müəyyən
edilməmişdir. Məhz elə buna görə də roman janrı ilə əlaqədar təqdim olunun
konsepsiyalarda müəyyən anlaşılmazlıqlar özünü göstərməkdədir.
Bəzən həm Şərq, həm də Qərb Orta əsrlər ədəbiyyatlarında olan bir çox epik
dastanları, poemaları da poman janrına aid edirlər. Azərbaycan romanının tanınmış
tədqiqatçısı professor Himalay Ənvəroğlu görkəmli rus tədqiqatçılarının bu sahədə
olan fikirlərinə istinad edərək, Orta əsrlər Yaxın Şərq (ərəb, fars və türk)"
174
Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
poemalarının roman janrı olması tezisi ilə razılaşmışdır (Bax: Himalay Ənvəroğlu.
Azərbaycan romanının inkişaf problemləri, Bakı: "Nurlan", 2008, səh.: 36-51).
Roman janrının adının generaziasiyası ilkin olaraq Orta əsrlərdə Qərb
dünyasında yaranmışdır. Məlum olduğu kimi, Orta əsrlərdə Qərbi Avropa
ədəbiyyatında (həm şifahi, həm də yazılı) bir sıra süjetli kiçik həcmli həm poetik,
həm də nəsrlə əsərlər yaranmışdır. Orta əsrlər Avropa ədəbiyyatının bu tipli süjetli
əsərləri sırasına novellinoları, foblioları, şvankları, fasetiləri və s. daxil etmək olar.
Həmin dövrdə, demək olar ki, bütün süjetli əsərlər poetik formalı novellino janrının
adından götürülən novella adı ilə adlandırılmışdı. Novellinolarla yanaşı, bu tirli
süjetli əsərlərin sırasına poetik formalı ballada və romanserolar da daxil idi və
müəyyən müddətdən sonra Avropa ədəbiyyatında qismən daha böyük həcmli,
çoxşaxəli, mürəkkəb süjetli əsərlərin adları roman, qismən kiçik məhdud süjetli
əsərlərin adları isə novella kimi sabitləşmişdir.
Bu prinsipə əsaslanaraq, bəzi tədqiqatçılar hətta F.Ə.Gürganinin «Vis və
Ramin»ini, Ə.Firdovsinin «Şahnamə»sini, N. Gəncəvinin «Xəmsə»sini,
X.Şİrvaninin «Mədain xərabələri» və «Töhfətul Iraqeyn» poemalarını, C.Ruminin
«Məsnəviye-mənəvi»sini, M.Füzulinin epik əsərlərini, Ş.Rustavelinin «Pələng
dərisi geyinmiş pəhləvan»ını, «Tristan və izolda»nı, «Okassen və Nikolet»i, «Fluar
və B!anşeflor»u və s. bu qəbildən olan bir çox əsəri də roman janrının nümunəsi
hesab edənlər var. Orta əsrlərin həm Şərq, həm də Qərb ədəbiyyatlarında olan bu
tipli epik əsərlərin (poema, dastan və s.) roman adlandırılmasını görkəmli roman
ustası T.Mann belə əsaslandırır: «Şübhə yoxdur ki, müdriklik və al-əlvanlıqla dolu
olan fars (kursiv müəllifindir - C.N.) romam epik formanın tənəzzülünün bir nəticəsi
kimi yalnız Nizami və Firdovsi kimi klassiklərin epik əsərlindən sonra meydana
gəldi; amma bunlarla yanaşı, «Dekameron»dan və Bandellonun novellalarından
əvvəl meydana gələn iki yüz əlli erotik silsilə hekayələrdən ibarət olan
«Tutuquşunun nağılları» yaranmışdır» (Томас Манн. Искусство романа, Собрание
сочинений в десяти томах, том десятый. Статьи, М.: Государственное
издательство "Художественная литература ", 1961, стр. 275).
Fabula və süjet faktoruna aludə olaraq bütün epik səciyyəli əsərləri əlbəttə ki,
roman adlandırmaq düzgün deyil. Hətta bəzi tədqiqatçılar bir qədər də irəli
gedərək, antik dövrün məşhur alimləri Herodotun, Fukididin, T.Lİvinin, Plutarxın
tarix əsərlərini, hətta Strabonun «Coğrafiya»sını, ayrı-ayrı səyahətnamələri belə
roman adlandırırlar. Əlbəttə, bütün bu tədqiqatçıların fikirlərinə hörmətlə
yanaşaraq, bildirmək istəyirik ki, bütün süjetli və ya süjetsiz bədii əsərlərin hamısını
roman adlaqdırmaq düzgün deyil. Xüsusilə də antik dövrün tarix (elmi) əsərlərini.
Məlum faktdır ki, qədim dövrdə elmin müxtəlif sahələri ilə məşğul olan mütəfəkkirlər
öz elmi əsərlərinin oxunaqlı, daha anlaşıqlı olması, populyarlaşması naminə poetik
ədəbi üslubdan və digər bədii təsvir vasitələrindən istifadə edirdilər. Bu ənənə və
tendensiya həm Şərq, həm də Qərb elminə xas olan xüsusiyyət idi. Roman janrı ilə
əlaqədar hökm sürən terminoloji qarışıqlığa və bəzi anlaşılmazlıqlara aydınlıq
gətirmək üçün romanın əsl məğzinin dərk edilməsi vacibdir.
Məşhur fransız alimi Rolan Bart 1965-ci ildə çap etdirdiyi «Dram, poema,
roman» məqaləsində A.Dantenin tərcüməçisi (1841) Ş. Deleklyuza istinad edir və
göstərir ki, Dantenin «Yeni həyat» əsəri «qəribə əsərdir, ona görə ki, onda eyni
zamanda üç müxtəlif forma (xatirələr, roman və poema) istifadə olunub» (Ролан
Барт. "Драма, поэма, роман", См. в кн.: Называть вещи своими именами.
Программные вступления мастеров западно-европейской литературы XX века,
М.: Издательство "Прогресс", 1986, стр. 134-135). Bu mövqedən çıxış edən
R.Bart sonra yazır: «Bununla belə, Dramda şəxsiyyəti bizim qarşımıza çıxa biləcək
hətta elə bir Beatriçe də yoxdur: burada həm bizim şüurumuz, həm də bizim
hisslərimiz tam olaraq öz-özlüyündə roman müəmmasına cəlb edilmiş olur - ona
görə ki, Dram roman janrının sitatlar toplusundan başqa bir şey deyil» (Yenə
orada). Deleklyuzun bu mövqeyi ilə razılaşmayan R.Bart fikrinə davam edərək
175
Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
yazır: «... əslində, roman elə bir geniş təhkiyə formasının tarixi növlərindən biridir
ki, buraya onunla birgə əsatir, nağıl və epopeya da daxildir...» (Yenə orada).
Yeri gəlmişkən, görkəmli Azərbaycan dramaturqu və mütəfəkkir yazıçısı
M.F.Axundzadə hələ XIX əsrin ortalarında dramla romanın özünəməxsus
bağlılığından bəhs etmişdir. H.Ənvəroğlu bu barədə yazır: «Məlum olduğu kimi,
vaxtilə M.F.Axundzadə romanı dramaturgiyanın bir növü hesab emişdir» (Himalay
Ənvəroğlu. Göstərilən əsəri, səh. 127.). Ədəbi növ, janr məsələlərini araşdırarkən
M.F.Axundzadə yazırdı: «...bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zövqü üçün
rəğbətli olan əsər drama və romandır. Roman da drama fənninin bir qismidir ki,
izahı uzun şərhə möhtacdır» (M.F. Axundov. Seçilmiş əsərləri, 3 cilddə, 3-cü cild,
Bakı: Azərnəşr, 1989, səh. 115).
Təsadüfi deyil ki, XX əsrin bir sıra görkəmli mürəfəkkir yazıçısı özlərinin
ədəbiyyat haqqında araşdırmalarında tez-tez «ədəbiyyat nədir», «roman nədir»
suallarını vermiş bu suallara qanedici cavab axğarmağa çalışmışdır. Nobel
mükafatı laureatı, məşhur fransız filosofu və yazıçısı J.-P.Sartr əvvəlcə «Ədəbiyyat
nədir» (Жан-Поль Сартр. Что такое литература, С.-Пб.: Издательства
"АЛЕТЕЙЯ", 2000; Идиот в семье. Густав Флобер от 1821 до 1857, С.-Пб.:
Издательства "АЛЕТЕЙЯ", 1998), sonra isə irihəcmli «Ailədə səfeh. Qustav
Flober 1821-dən 1857-yə qədər», alman yazıçısı, Tomas Mann isə «Roman
sənəti» (Томас Манн. Искусство романа, Собрание сочинений в десяти томах,
том десятый, стр. 272-287) əsərlərini yazmışlar. Bundan başqa, bu əsrin görkəmli
roman ustaları V.Vulf, («Müasir ədəbi nəsr»), C.Qolsuorsi («Romançının inancı»),
R.Bart («Dram, poema, roman») və bir çox digər adlı-sanlı yazıçılar da bu suallara
cavab axtarıblar (Называть вещи своими именами. Программные вступления
мастеров западно-европейской литературы XX века, Издательство "Прогресс",
1986).
«Roman sənəti» məqaləsində Tomas Mann roman janrının bir sıra aktual
aspektlərinə nəzər salmış, mütəfəkkir bir yazıçı müdrikliyi ilə bu sahədə qiymətli
fikirlər söyləmişdir. Qədim dövrün romanlardan bəhs edən yazıçı Qədim Misir
ədəbiyyatının nümunəsi olan «Sinuxetin macərası», «iki qardaş haqqında povest»
əsərlərini bu janrın nümunələri adlandırmaqla yanaşı, Qədim Roma yazıçısı
Apuleyin «Qızıl eşşək» («Metamorfoza») romanı haqqında yazır: «Tərkibinə Amur
və Psixeya haqqında məftunedici novellanın da daxil olduğu Apuleyin «Qızıl
eşşəyi» dünya ədəbiyyatında ən parlaq romanlar sırasına daxildir» (Томас Манн.
Искусство романа, стр. 274-275).
Roman haqqında düşüncələrini davam etdirən bu yazıçı fars və Azərbaycan
ədəbiyyatının nümayəndəsi olan Firdovsi və Nizami haqqında da maraqlı fikirlər
söyləmişdir. T.Mann yazır: «Bəs görək roman nədir, bu anlayışı necə müəyyən
edək? İngilis dilində hamı tərəfindən qəbul edilmiş «novel», «fiction», bəzən
«romanse» kimi səslənən, alman dilində - «Roman», fransız dilində - «roman»,
italyan dilində - «romanzo» kimi səslənən bu ad, bu istilah haradan yaranıb? ilkin
olaraq o, roman xalqlarının birinin ana dilində yaradılmış təkhiyə əsəri anlayışını
vermişdir. «İlahi komediya» bu mənaya daxil olur: latın dilində «linqua parlata»
(Linqua parlata - danışıq dili (ital.)) yazılmış bu poema xalq üçün əlçatandır, elə
məhz ona görə də o, Orta əsrlərə deyil, yeni dövrə daxil olur; müasir italyan dilinin
mənbəyi olan bu dini epos sözün tam mənasında «romanzo», roman anlayışına
uyğun gəlir» (Томас Манн. Искусство романа, стр. 275). T.Mann «eposun
dahisi» (seçdirmə müəllifindir - C.N.) adlandırğı romanı ilə əlaqədar olaraq verdiyi
- «roman nədir?» sualını konkret olaraq belə cavablandırır: «Bu - qüdrətli və
möhtəşəm ruh, geniş əhatəli (hər şeyi əhatə edən), həyatın özü kimi zəngin,
yeknəsək şəkildə uğuldayan dəniz kimi ucsuz-bucaqsız, eyni zamanda əzəmətli və
dəqiq, ahəngdar və dərrakəlidir; o, tək-tək təsadüf edilən detallarla, ayrı-ayrı
epizodlarla kifayətlənə bilməz, ona özünün çoxsaylı epizodları və təfərrüartları olan
tamlıq faktoru lazımdır və sanki bütün bu epizodlar və bəlli təfsilatlar onun üçün
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və o, fədakarlıqla onların üzərində dayanır»
(
Yenə
orada, səh, 276).
Roman sənəti öz məzmun və forma tərkibinə görə nə qədər mürəkkəb bir bədii
yaradıcılıq hadisəsidirsə, bir o qədər də mütəhərrik və dinamik ədəbi janrdır. Belə
ki, artıq deyildiyi kimi, hələ antik dövrdə yaranmağa başlayan roman janrı, bütün
sonrakı inkişaf dövrlərində də getdikcə cilalanmış, formalaşmış və dəyişmişdir.
Roman, bəlkə də yeganə bədii yaradıcılıq nümunəsidir ki, o, yarandığı bütün
dövrlərin tələbləri ilə səsləşmiş, yeni-yeni formalara düşmüş, həmişə də modernist
(yenilikçi) səciyyə daşımışdır. Bütün dövrlərin «öz postmodernizimi» olduğu kimi,
həm də öz avanqarizmi (modernzmi) və modern romanı (U.Eko) (Умберто Эко.
Заметки на полях "Имени розы", С.Пб.: "СИМПОСИУМ", 2005, стр. 75-76)
olmuşdur. Beləliklə, yeniliyə can atmaq, yeni ifadə formaları və təfəkkür tərzi
nümayiş etdirmək cəhdləri roman janrına xas olan, onu digər ədəbi janrlardan
fərqləndirən başlıca xüsusiyyətləridən biridir.
Bu gün dünya ədəbiyyatında roman janrının çoxsaylı istiqaməti, növü, forması
mövcuddur. Rus alimi L.N.Tselkova «Müasir roman» adlı tədqiqatında roman
janrının təsnifatı ilə əlaqədar yazır: «Romanın janr tiplərini müəyyənləşdirmək
həmişə mürəkkəb və hətta qarışıq iş olmuşdur. İndiyə qədər romanın janr
tipologiyasını əsaslandıran əsas prinsip ortada yoxdur. Məzmun janr təsnifatının
prinsipi ola bilər» (Л.Н. Целкова. Современный роман, M.: "Знание", 1987, стр 4).
Sonra о, fikrinə davam edərək bu janrın məzmuna və janr fomalarına görə növ və
formalararını göstərir və belə bir nəticəyə gəlir: «...roman janrı ilə bağlı istənilən
təsnifat, istənilən janr müəyyənliyi bu və ya digər dərəcədə şərti olacaq» (Yenə
orada, səh. 5). Mövcud roman təcrübəsindən çıxış edərək bu janrın təsnifatını və
generaziasiyasını aşağıdakı kimi göstərmək olar:
i - dövrlərə görə
a) antik roman, b) Orta əsrlər romanı, c) intibah romanı, d) XVII əsr romanı e)
XVIII əsr romanı, f) XIX əsr romanı, g) XX əsr romanı;
II - ədəbi cərəyanlara görə
a) dini-sxolastik roman, b) intibah dövrünün klassik romanı, c) klissisizm və
barokko (marinizm) romanı, e) maarifçi və sentimentalist roman, d) önromantizm
(qotik) romanı, f) romantizm romanı, g) tənqidi realizmin klassik (ilkin) dövrü
romanı, h) XIX əsrin sonları - XX əsrin əvvələləri neorommantizm, modernizm
romanı, i) tənqidi realizmin yeni mərhələsinin romanı, j) sosialist realizmi romanı, k)
modernist (şüur axını, ekspressionist, sürrealist, ekzistensialist), roman, I)
postmodernist və post-postmodnrnist (postkolonial, intelektual, professor və
fentezi) roman, maqik realizm romanı;
III - İdeya-məzmün xüsusiyyətlərinə görə
a) əxlaqi-etik, b) macəra, c) cəngavər (kurtuaz), d) alleqorik, e) satirik-
yumoristik, h) fəlsəfi, i) ictimai-siyasi, j) sosial, k) epistolyar, i) tarixi, m) psixoloji, n)
detektiv, p) elmi-fantastik roman;
IV - həcminə görə
a) kiçik roman (roman-povest), b) böyük roman, c) silsilə roman, d) roman-
epopeya, e) davam edən roman;
V - istiqamətlərinə görə
a) mifoloji roman, b) folklorik roman, c) ailə-məişət romanı, d) fəlsəfi roman, e)
fəhlə həyatından roman, h) roman-bioqrafiya, i) kənd həyatı romanı, m) detal
romanı, n) epistolyar roman, p) sənədli roman;
Romanların təsnifatını aparan zaman bir cəhətə də xüsusi diqqət yetirmək
lazımdır. Bu, artıq dünya ədəbiyyatında birmənalı şəkildə qəbul olunmuş romanın
iki tipinin olmasıdır: keçmiş (klassik) və yeni, müasir (modenist) roman. Digər bir
rus tədqiqatçısı N.S.Leytes «insan və dünya münasibətlərindəki gerçəkliyi və
müəllif mövqeyi ilə varlığın münasibətlərinin ifadə üsullarını» (Təyyar Salamoğlu.
Miiasir Azərbaycan romanının poetikası, Bakı: "Elm", 2005, səh. 109) əks etdirən
176_____________________________________ Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
177
Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
romanı iki tipə ayırmağa təklif edir: birbaşa təsvir üsulu ilə yaranan romanlar və
dolayı təsvir üsulu ilə yaranan romanlar (Н.С.Лейтес. Происхождение романа,
Пермь: Пермский государственный университет, 1985, стр. 70-72).
Təbii ki, bütün bu bölgülər roman janrının növ çalarlarını tam əhatə edə bilməz,
müəyyən qədər L.N.Tselkovanın da qeyd etdiyi kimi, «şərti səciyyə» daşıyır və
hətta bir qədər mübahisə də doğura bilər. Burada ayrı-ayrılıqda verilmiş roman
növləri bəzən bir-birinin içərisində ola bilər ki, onları bir-birindən ayırmaq çox vaxt
qeyri-mükün olur (realizm-modernizim,
romantizm-realizm,
psixologizm-
modernizm-realizm və s.) Bundan baqşa, janr generalizasiyası ilə bağlı da bəzi
mübahisəli məqamlar mövcuddur: məsələn, povest və roman bölgüsü tam dəqiq
olmaya bilər. Rus tədqiqatçısı A.Zveryev «Amerika povestləri» toplusuna yazdığı
«Dörd rakursda» adlı ön sözündə bu problemlə bağlı yazır: «İngilis leksikonunda
«povest» anlayışı yoxdur, onu buna bənzər olan sözlər əvəz edir: «qısa roman»,
yaxud «tarix», yaxud «pritça». Novella ilə epikanın haradasa arasındakı kəsişmədə
meydana gələn nəsrin janrının müəyyən edilməsinin çətinliyi açıq-aşkardır»
(А.Зверев. В четырех ракурсах, см. в ки.: Американские повести: Сборник, М.:
Радуга, 1990, стр.5). A.Zveryev bu fikrini belə yekunlaşdırır: «Əlbəttə, povestin
romandan ayırmasının çox çətin olması halları tez-tez olur» (Yena orada).
Göstərilən bu roman növləri daha çox və əsasən Qərbi Avropa, Afrika (CAR) və
Amerika (ABŞ və Latın Amerikası) ədəbiyyatlarında geniş yayılsa da, Şərq (Yaxın
və Uzaq Şərq) ölkələrində də kafayət qədər özünü göstərməmişdir.
Həm Asiya, həm də Avropa (Şərq-Qərb) ədəbiyyatları sırasına daxil olan
Azərbaycan ədəbiyyatında bədii nəsr, eləcə də klassik roman janrı Qərb
ədəbiyyatları ilə müqayisədə xeyli gec yaranmağa başlamasına baxmayaraq, qısa bir
zaman kəsiyində böyük bir inkişıf yolu keçmişdir. Doğrudur, yuxarıda göstərilən
roman növlərinin hamısı Azərbaycan ədəbiyyatında müşahidə olunmur, amma
formalaşmağa başladığı dövrdən etibarən və bütün sonrakı inkişaf mərhələlərində bu
janrın bir sıra nümunəsi milli ədəbiyyatımızda yaranmışdır. Azərbaycan
ədəbiyyatında müəyyən bir dövr ərzində (xüsusilə də sovet hakimiyyəti illərində)
dünya ədəbiyyatının müəyyən istiqamətləri lazımi səviyyədə inkişaf etməmişdir.
Sosializm realizmi «metodu» buxovu əksər sovet ədəbiyyatlarında olduğu kimi,
Azərbaycan ədəbiyyatının da tam dolğunluğu ilə inkişaf etməsinə imkan verməmişdir
(məsələn, modernist ədəbiyyat (roman) mürtəce istiqamət sayılmışdır. Əlbəttə, sovet
dövrü milli ədəbiyyatımızın üstündən xətt çəkmək də düzgün olmazdı. Belə ki, bu
dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatının bir sıra korifeyi yazıçısı yetişmiş, sosialist realizmi
hakim olduğu müddətdə dramaturgiya (C.Cabbarlı, H.Cavid, S.Rəhman), poeziya
(M.Müşfiq, S.Vurğun, R.Rza, S.Rüstəm, M.Rahim) və nəsr (C.Məmmədquluzadə,
Ə.Haqverdiyev (sovet dovrü yaradıcılığı), Y.V.Çəmənzəminli, M.S.Ordubadi,
S.Rəhimov, M.İbrahimov, M.Hüseyn, Mir Cəlal, Ə.Vəliyev, Ə.Ələkbərzadə
(Əbülhəsən), i.Əfəndiyev, İ.Hüseynov (Muğanna), i. Şıxlı, B.Bayramov) sahələrində
ustad sənətkarlarımız qiymətli əsərlər yazmışlar. Ədəbi tənqid, folklorşünaslıq və
ədəbiyyatşünaslıq elmimiz də (S.Mümtaz, M.Rəfili, H.Araslı, M.A.Dadaşzadə,
Ə.Sultanlı, C.Xəndan, M.C.Paşayev, Ə.Ağayev, M.H.Təhmasib, A.Zamanov,
M.Cəfər, Ə.Mİrəhmədov, P.Xəlilov, B.Nəbiyev, Y.Qarayev və s.) formalaşmış və
kifayət qədər yaxşı inkişaf etmişdir. Bu dövrdə Azərbaycanda rəssamlıq
(S.Bəhlulzadə, T.Salahov, M.Abdullayev, T.Nərimanbəyov), müsiqi - bəstəkarlıq,
ifaçılıq, (Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev, Q.Qarayev, F.Əmirov, Bülbül, R.Behbudov,
A.Məlikov, T.Quliyev), teatr (Ü.Rəcəb, A.M.Şərifzadə, Ə.Ələkbərov), memarlıq
(M.Hüseynov
(Useynov),
S.Dadaşov),
heykəltəraşlıq
(F.Əbdürrəhmanov,
M.Rzayeva və s.) sahələri də kifayət qədər yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir.
Azərbaycan roman ənənəsi də bədii yaradıcılığın və incəsənətin bütün sahələri
kimi yeni yaradıcılıq formasıdır. Yuxarıda da deyildiyi kimi, bəzən Azərbaycan
romanının yaranma tarixini XI-XII əsrləri aid edərək, onu Xaqani və Nizaminin
yaradıcılığından başlayır, Füzulinin bəzi epik əsərlərini roman hesab edir, hətta
178
T ənqid və ədəbiyyatşünaslıq
M.F.Axundzadənin «Kəmalüddövlə məktubları»nı roman (fəlsəfi roman) janrının
nümunələri sayırlar. Əslində isə, roman janrının bütün parametrlərinə cavab verən,
«əsl», «xalis» Azərbaycan romanı XIX əsrin sonları - XX əsrin əvvəllərində
yaranmışdır və bu janrın ilk parlaq nümunələrini Marağayi, Talıbov,
Y.V.Çəmənzəminli və M.S.Ordubadi yaratmışlar.
Maraqlı faktlardan biri də budur ki, Azərbaycanda roman janrının ilk nümunələri
tarixi roman növündə yaranmışdır. Bu, ilk növbədə, keçən yüzilin əvvəllərində
Azərbaycanda baş verən mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələrin zənginliyi və
intensivliyi ilə izah oluna bilər. Belə ki, Azərbaycanda milli özünüdərk, mədəni
dirçəliş prosesi genişlənməyə başlayanda, milli burjuaziya formalaşanda kapitalist
üsul-idarəsi genişlənənir, çar Rusiyasının müstəmləkəsi olan vətənimizdə milli
mətbuat, teatr, milli musiqi, memarlıq Qərb modelində fomlaşmağa başlayır. Bu
dövrdə Şərqdə ilk olaraq Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti yaranır. Amma,
əfsuslar olsun ki, bu müstəqilliyimiz uzun sürə bilmir, iyirmi üç aydan sonra işğalçı
sovet ordusu Azərbaycana soxulur, milli dövlətimizi məhv edərək, onun yerində
Azərbaycan Sovet Respublikası yaradır. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində
Azərbaycanın mədəniyyəti və ədəbiyyatı hələ köhnə mənəviyyat və mədəniyyət
ehtiyatları sayəsində öz inkişafını davam edtdirir, amma tezliklə bu dövrün ən
görkəmli ədəbiyyat və incəsənət adamları sovet siyasi repressiyasının qurbanı olur,
xalqımızın yüzlərlə görkəmli ziyalısı (millətin qaymaqlan) sovet siyasi maşınının
qurbanı olmur. Belə bir güclü və qorxulu təzyiqə baxmayaraq, yenə də bütün sovet
məkanında olduğu kimi, Azərbaycanda da əsl sənət, yüksək yaradıcılıq kriteriyaları
ölməmiş, ən sərt siyasi rejim şəraitində belə bəzən açıq-aşkar, bəzən də üstüörtülü
şəkildə
çox
qiymətli
bədii
ədəbiyyat
nümunələri
(Ə.Haqverdiyev,
C.Məmmədquluzadə, Y.V.Çəmənzəminli, H.Cavid, M.Müşviq, S.Vurğun, R.Rza və
s.) yaranmışdır.
Sovet siyasi rejiminin neqativ cəhətləri həddindən artıq çox olmuşdur. Bununla
belə, onu də danmaq olmaz ki, Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının
inkişafında, onun qabaqcıl Avropa, rus mədəniyyətlərinə inteqrasiya etməsində bu
dövrün böyük rolu da olmuşdur. Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, rus
dili vasitəsilə Azərbaycan ziyalıları və sənətkarları dünya mədəniyyətinə
qovuşmaq, dünyada baş verən mədəni və ədəbi proseslərlə qismən də olsa
yaxından tanış olmaq imkanları əldə etmişlər. Təcrid olunmuş xalq və mədəniyyət
(ədəbiyyat) yoxdur və ola da bilməz. Hətta uzun müddət dünyanın böyük bir
hissəsindən (Avropadan və Yaxın və Orta Şərqdən) təcrid olunmuş bir sıra Uzaq
Şərq ölkələri (Yaponiya, Koreya və s.) uzun müddət yeni tipli yüksək sənət əsərləri
yarada bilməmiş, yalnız Qərbə açılan pəncərə sayəsində sürətli inkişaf yolu
keçmişlər. Azərbaycan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının XIX əsrin ortalarından
başlayaraq, xüsusilə XX əsrin əvvəllərindən etibarən, müasir ifadə ilə desək,
Qərbə inteqrasiya etməsi, qloballaşmağa başlaması nəticəsində milli mədəniyyət
və ədəbiyyatımız xeyli inkişaf etmişdir. Azərbaycan mədəniyyətinin və
ədəbiyyatının, eləcə də Azərbaycan romanının inkişaf etməsində Qərb və rus
ədəbiyyatının rolunu inkar etmək olmaz. Bu barədə bəhs edən professor T.
Hüseynoğlu yazır: «Bu gün romançıların (Azərbaycan romançıları nəzərdə tutulur-
C.N.) içərisində istedadlı və təcrübəlilər çox olduğu kimi, yaxşı bir hal olaraq bizdə
də gənc adlandırıla biləcək, savadlı qələm sahibləri az deyil. Azərbaycan
romançılığı inkişafının gələcəyi barədə nikbin fikirlər doğurur. Bu bir də onunla
əlaqədardır ki, yazıçılarımız yaradıcılıq dünyasına xüsusi hazırlıqla, dünya romanı
tarxini və təcrübəsini mənimsəyərək daxil olmağa çalışırlar» (Tofiq Hüseynoğlu.
Zamandan məkana v ya əksinə.., bax: Müasir ədəbiyyat məsələləri. Roman janrının
tarixi və poetikası, III, Bakı: "Elm və təlısil", 2014, səh. 16).
Dostları ilə paylaş: |