4
¹ 08 (101) 06 dekabr 2017-íÿ ñîð
Òîëûøîí Ñÿäî
Allahverdi Bayrami
(idomə, sıftəş navminə numrədə)
*
Im 2-3 rujədə duməyəndı bino bə hodison
şəv, ya ruj bıbu, i ləzən Şəvqıli yodo
beşedənıbe. Qa ıştəni qınoko qətedəbe: “
Bəmı çı ozo oriz bəbe ki, şim bə zoə votıme:
”Boçi bə kinon odyəsedəş?” Zoon ğaydəy
bə kinon diyə bəkanəni?! Nıvində-nızınə,
bə odəmi xosyəti bələd nıbə, bə jıqo çoçinə
hərəkəti ro doy çekonə bə çımı ağıli nışte,
ıştənım bə bəlo eğande?! Im yəğın ki, tale
əmre, jıqoən bəninibe.”
Jıqo fikon kardə kinə dimə kukon həyoku
sı-portə bedəbe. Iştən-bəştə bə həyəcon
dəşedəbe? “Çiçbə oxo bəmı? Jıqo holon
boçi dəvonedəm? Tosə ısə qıləy zoə bəmı
anqıştə dıroz kardəş nıbe. Çan qılə zoon
bəmı sıxan ğandəşonbe, bə hiç qıləyni lıv
peroməm nıbe, de çəşə ğınə diyə kardəm
nıbe. Zoon bəmı nom noəşonbe: “Osonə
ledi”. Isə çoknə bey ki, az bə xəto ro dome?”
Qaən Barzo qınoko qətedəbe: “Çanədə
bıvotış, bini nohəmoə hırdəne ki, hələ de
moynə qəpjəy çəmi zınedəni. Çok, az ax-
maxbim, şitəti kardıme, qıləy sıxanbe
votımeyəni. Bəpe bəmı “kuçə kinə” bəvoti?
Bəçımı dırozə bukə irod bəqəti, həmron
arədə mıni exroc bəkəy?” Jıqo fikon əy
ğeyzin əkəy, mışton vi əkəy, əpişe bışu Barzo
sə barışti: “Diyəkə, bə çı ruj noşe mı? Az
bəke, zoə becəvob haşte bəke. Bə i diyən,
bə i hizə perom zoon diyəro bedəbin çımıku.
“Bəje, bəkışte əməni, haydə bıvitəmon”-
əvotin. Ax, ım Barzo! Bə i ləz çımı dast
qətışe, mur doşe, dəkırnişe mı bə sinə, pərçim
kardışe bəştə. Hiç pelıvey nızınəme.”
*
Xalə kədə Şəvqıli oroxnə rujonədə bə
lıvemon dərhol hiss kardə be, yolnənə, xalə,
xaləkinə səqınin Şəvqıli səpe, votışone:
“Çiçbə bətı?” Şəvqıli piyəşe co vonon biyəy,
əncəx ıştə dıli təyli kardeyro, bə du-təlbis
votey vərdış nıkardeyro bə i sə əhvolət çıcur
bə, jəqoən qəp jəşe bo kəy muninə səon.
Xayş kardışe ki, kəy merdon, çımı pı-moə,
boon nıznon. Ru bəben bə Kollec, dave-
kələq rost bəkarden, bəv sərost kardey
bəpişone, çəş bebəkan, mıni təmom rısvo-
mələnqu bəkan Kollecədə.
Xıyzonarə muzakirə kardışone ın ko,
yolnənə votışe:
- Jıqo ə zoə har kiyebu, əcəbbə detı jəqo
rəftor kardəşe. Xıyzonədə iqlə kinəş votənəy,
həmən ve vaxti noxəş bəş votənəy, nozədoştə
yol bəş, ve qulqulon qordınedəş, bə rəsəkəsi
rəsedəş, bə nırəsəkəsi kırtəğə ğandedəş, ıştı
dastədə xıyzonarə pı-moə, məktəbo
muəllimon-hırdənon bə zinhor oməbin. Dı
ruj ni səş bə Kollec, piəy əyoən atamanati
bıkəy, ax, bə zoə zıvoni, dasti ğıbon bışum
ki, çok doəşe ıştı cəvob. Iştəni çəşkə, ıştəni
çok bıbə, aşiş bımand, Xıdo həni ıştı ğənim
vığandəşe.
Xıyzon qıniye bəyəndı, Şəvqıl vanq
bekardışe-bəməy. Hay i tono yolnənə
məzəmmət kardışone, Xaləkinə (Sərinqul)
votışe:
- Nənə, tı jıqo bəmə dılvandi doydəş?
Iştı nozə nəvə Kollecədə təhğır kardəşone,
tı ə nohəmoə zoə tərəfi qətedəş? Bəvotemon
bə Şənquli (xaləzoə) bəşe çə zoə nəfəsi ğət
bəkay.
Bı sıxani yolnənəən, Şəvqıliyən etiroz
kardışe. Yolnənə dəkırnişe Şəvqıl bəştə sinə,
çəy çəş-dim moləşe deştə kolhındə daston
de namə sədo votışe:
- Dılqi məbi, nənə sıxanon bəştı kefi
nıqıni. Tikəy sərtbe, əncəx rost votıme. Tıni
nam bıko, ə zoə bəkay. Hələ i kərə əy biyəş
bə vıjor bə çımı piştaxtə və, əy bıvindom.
Bəvotem bətı əv çıcurə zoəy, ıştı bobiye, ya
ne.
Ujən xıyzon qıniye bəyəndı, bı səfə xalə
daməbe:
- Nənə, tı lap ov peş karde ki təşto? Zoə-
kinə deyəndı dave kardəşone. Bə pəvəndin
ki, zoə biyə ıştı tono, bunum tı əy bəqəm
bəkaş, ya ne?
Yolnənə qıləy yolə ah kəşəşe, çəyo de
arami votışe:
- Çımı balon, tikəy sərvoxt bıbənən, navi
bıvındən. Jıqo bəsə omə hadison bə məhəbbəti
səbəb bedə. Vindəşon:Şəvqıl 2-3 ruje hejo ə
hadisə, ə zoə fik kardedə, ə zoə həni nışte bə
Şəvqıli astə, kinə conədə, rufədə benıbəşe!
Xaləkinə Sərinqul ıştənədə peşbe:
- Əhuye? Nənə, tı lap fal oqarde ki?
Xıdo jəşe ə zoə! Kiyexo əv, kom vırə paxane?
Hiç bə bilə əvotnim, ıştən bəşem bə Kollec,
ə zoə dı poə bəkam, şobədom!
Yolnənə de barzə sədo qəh-qəh kəşəşe,
sırəy:
- Vindone? Sərinqulən ə zoə nıvınde-
nıvinde aşığbə bəy, Ə zoə vinde piyedəşe!
Çı sıxani bəpeşt Sərinqul rık kardışe,
fışşə jəşe, şe bəştə mənzıl. Şəvqıl fik-xıyoli
dılədə şe çəy dumo. Xalə sə oşande-oşande
ovaşte bə mətbəx (bə kiyəsə). Yolnənə hələən
votedəbe:
- Əy çımı balon, şımə çı zınedəşon jimon
çiçe? Jimoni bəçəmə sə vardə anə qulqulon
heste ki, əmə əvoni navi famedənimon, ko
çı ko dəvardə bəpeşt dərəsedəmon, əvən ve
vaxti di bedə...
*
Bərosti, yolnənə votəy nıbu, Şəvqılən,
Barzoən hejo yəndı fik kardedəbin. Bə sufrə
nışteədə, bə ro beşeyədə, dərsədə bə muhazirə
quş doədə, ya bəvon oşə qıləy cıvon
vindeyədə, har bəjən Barzo bə yod dəşedəbe.
Bəçəvon sə omə dəvardə əhvolət omedəbe
–mandəbe Şəvqıli çəşi vədə. Çə zoə xıyoli
ha ıştəku rəd kardəbe, əmma ujən omedəbe
mandəbe de kinə rubəru. Kinə ətrofo bə
odəmon oşko famedəbin ki, Şəvqıli şəv-ruj
norohətbıkə çiyi heste, əy bərk məşğul
kardedə. Ha pidəşonbe ın sırri omutın, kinə
sırr vadoydənıbe. Əncəx çəy ən nezə rəfiqə
xaləkinə Sərinqul çı koon çok xəbədobe,
bəjən-bəjən Şəvqıli pekıştəbe, çəy fikfami,
çı fikron kardey, çı hisson dəvoney, həmə
omutedəbe. De çand saaton qəp jəydəbin,
votedəbin, sıredəbin, Barzo har ğədəmi, har
lıvemoni, har sıxani muzakirə kardedəbin.
Sərinqul ikərəən xəbədo be ki, təmom-kəmol
bə Barzo bənd bə. In zoə nıvinde-nıvinde de
sıdği-dıli bəy aşığ bə.
*
In holi boştə kəşf kardeyədə sıftə-sıftə
Sərinqul bərk tarsəy: “Çımı xaləkinə
pəvəndiye, az boçi bəy aşığ bıbum oxo?
Lankono zoə tumi siyə? Çanqılə sinifi həmron
çımı ətrofədə bənə villəkə qardedəbin. Bə
hiç qılə mərağ nişo doydənım. Penə sinifi
zoon bəmı sıxan ğandedən, ujən de hiç qılə
munasibət soxtənım. Məsəkəs, zınəkəs bəs
bımi çiç bəvote? Əvotnin ki, kinə bəştə
xaləkinə xəyonət kardedə?” Sərinqul deştə
de malxulon lolbe. Ə sırə-mələnquə kinə
ikərədə motbe, mande, damə kardəbin, çandi
bə çandon cəvob doydəbe. Jəqonə hiç qəp
jəydənıbe, ve vaxti dəşedəbe bəştə hıtə
mənzıl, ya kəy jiyo bə qarajo noəbə təmom
dıləş təmizkardəbə, xalçə-palaz oğandəbə,
bo kinə istirohəti, dərs hozı kardeyro har
curə şəroit soxtəbə “Volqa” kəretədə fik-
xıyoli dılədə olaxtəbe, bə dumot şedəbe...
*
Çı dıqlə kinə səhhət, lıvemon, rəftor
təbiətən ve həssosbə Yolnənə ve norohət
kardedəbe. Şəvqıliku əparsi:
- Balə, çiçbə bətı? Boçi jıqo emutə
mandəş? Dardı çiçe?
Əvoti: - Dərson ve qərqin şedən, bərk
məşğulim.
Sərinquliku xəbə əstəni:
- Baləma, bətı çiçbə? Motiş, damə-dini
bedəniş, votedəniş-sıredəniş?
Əvoti: - Vindənişon Şəvqıl xıvət kardedə?
Azən çəy xıvəti kardedəm.
Şəvqıl otov əvoy bə Sərinquli:
- Im çı sıxane votedəş? Çımı xıvəti
kardedəş? Bəmı çiç bə ki?
15-16 sinədəbə, bəstəboloə, buturumə
andominə kinə Sərinqul bənə bəhi dıço əbi
çı Şəvqıli:
- Kinə, tı hələ zınedəniş, bətı çiçbə?
İtonə məhəbbət tıni puç kardedə.
- İtonə məhəbbət çiçe?
- Kinə, kinofilmonədə vindəəni: kinə
qıləy zoə pidəşe, əncəx zoə bəy fik nişe,
meylış bə co kəsiye. İtonə məhəbbət - yəne
tı pidə əy, esəboy əv tını pidəşni, dərəsəyş?
- Lol bıbi, kinə, çımı sə xərob məkə.
- Xaləkinə, çımı ne, ıştı sə xərobe. Iştı sə
çə rujiku xərobbe ki, bə Barzo rast oməyş.
- Çiç bıkəm, bışum daston eğandım bəçəy
qiy, çəy ın dimi-ə dimi maçə bıkəm, bıvotım:
Az tını pidəme, betı nəfəs səy zınedənim,
boy bəmı pəvəndi bıbi?
- Hiç bətı nez mandedəni?
- Kinə, harruj çımı zəhlə bardedə. Eqınedə
çımı dumu, tosə çəmə kəy mıni dəvonedə.
Sıxan ğandedə, zərfəton kardedə, əncəx az
hejo bəy kındə sıxan kardedəm, bə nez
vadoydənim.
- Alə bəştı sə. Kinə, tı xokbəsə bəş ki?
Kinəən ın fırsəti dasto vabədo?
- Çiç bıkəm, bıvotom: bışamon çəmə
kəy, oşnə bıkəm tıni deştə xaləkinə Sərinquli?
Həştminə sinifədə handedə, maşalla, bə 25
sinə moynə oşedə, anə sırafiye?
- Hiç bətı təklif kardedəni ki, parkədə
bınəvəmon, bə kino bışəmon, xəlvətədə
bınıştəmon?
- Ay-hay, kinə, zəmonə əğıle, har çəmi
zınedə, har təklifi kardedə. Əncəx az bəy
quş doydənim. Xaləzoəku, ıştə boonku itot
kardedəm. Berdəmə vindışone mı dəy, az
bəpe bə zəmin dəşum. Çə tonoən bəy nısıx
bəkan, bəkueyn əy.
- De əvomə fikfami ıştə kəy xo bəkaş.
Az deştə piyə zoə bə har vırə bəşem, har ko
bəkam, çımı nezə odəmon hiççi əzınin!
- Əveyəni tı Sərinqul, az Şəvqılim!
(hestşe idomə)
KƏRTİNƏ DİMƏ VƏYU
(hekoyə)
Nəriman Tolışi
Etnoqraf
Ş
ifahi xalq yaradıcılığı
xalq kütləsi tərəfindən
yaradılan və nəsildən-
nəslə ötürülən söz sənətidir. Bu
yaradıcılığa müxtəlif cür adlar ver-
ilir. O, “şifahi xalq ədəbiyyatı”,
“şifahi söz sənəti”, “el ədəbiyyatı”,
“ağız ədəbiyyatı”, “folklor” və s.
adlandırılır.
Sayından asılı olmayaraq,
dünyanın bütün xalqları öz mənəvi
aləmini - təbiətə, insanlara, ətraf
mühitə münasibətini, arzu və
istəklərini, sevincini, kədərini məhz
şifahi ədəbiyyatın yaradılması ilə
göstərə bilmişlər. Şifahi xalq
ədəbiyyatının növləri və janrları
da müxtəlifdir.
Şifahi xalq ədəbiyyatı hər bir
xalqın milli ədəbiyyatının
başlanğıcı, əzəli olmaqla, o həm
də
xalqın
milli-mənəvi
dəyərlərindən
qidalanan
mədəniyyətdir. Şifahi xalq
yaradıcılığı xalqın məişəti, adət və
ənənələri, inam və etiqadı, milli
bayramları, toy və yas mərasimləri,
təsərrüfat həyatı ilə qırılmaz tellərlə
bağlı olur.
Hər bir şifahi xalq ədəbiyyatı
nümunəsinin konkret yaradıcısı
olur. Lakin o, yazılı ədəbiyyata
çevrilmədiyi üçün, nağılçıdan-
nağılçıya,
nəsildən-nəslə
ötürülərəkən ilk müəllifi unudulur.
Həm də folklor nümunəsi hər yeni
söyləyici tərəfindən dəyişdirilir,
bütövlənir, saflaşır və cilalanır.
Beləliklə o bir şəxsin düşüncə
məhsulundan bütöv xalqın malına
çevrilir.
Talış xalqının folklor xəzinəsi
çox zəngindir. Nəzərə alsaq ki,
Talışın dağlıq əraziləri uzun müddət
tədqiqatçıların nəzərindən kənarda
qalmışdır, təsəvvür etmək çətin ol-
maz ki, buradakı əhalinin sinəsində
nə qədər nağıl, əfsanə, nəğmə, tap-
maca, holavar və s. folklor
nümunəsi varaqların yaddaşına
köçürülməsinin yolunu gözləmişdir.
Həm də təəssüflənirik ki, hər ixtiyar
qoca dünyasını dəyişəndə, yəqin
ki, təkcə onun yaddaşında
düyünlənmiş neçə-neçə ağız
ədəbiyyatı incisini itirmiş olmuşuq.
Sovet dönəmində, çox vaxt,
talış folklorunun söylənildiyi dildə
nəşri məhdud olduğu üçün, onlar
Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş,
neçə-neçə talış nağılı, əfsanə,
rəvayət, mahnı, eləcə də, inam və
etiqad nümunələri Azərbaycan
(türk) folkloru kimi tanınmışdır.
Bütün Talışda olduğu kimi,
Lerkdə də nağılların, əfsanələrin,
rəvayətin söylənildiyi ən geniş
yayılmış meydanı “Şəvnışt” adlanan
gecə məclislərində olurdu. Payız
və qış aylarının uzun gecələrində
qohumlar, qonşular, dost ailələr
bir-birilərinin evlərinə gedər, həmin
uzun gecələri “öldürmək” üçün
hərfi mənası “gecə oturağı” olan
Şəvnışt məclisləri keçirərdilər. Bu
vaxt sinəsi əfsanə, nağılla dolu
nağılçı baba və nənələrimiz
məclisdəkiləri başına toplayar,
bildiklərini, eşitdiklərini nağıl edər,
qalanları sakit oturub onları
dinləyərdi. Bu zaman istər ev
adamları, istərsə də Şəvnıştə
gələnlər əvvəlcədən tədarük
gördükləri meyvə, sefçək (qax),
əqerdək, şirniyyat və s. çərəzlərdən
yeyə-yeyə gecəni yarı edərdilər.
“Şənişin”,
“Dingəxana”
adlandırdıqları bu cür məclisləri
Abşeron kəndlərində, dağlıq
ərazilərdə yaşayan tatların da
keçirtdikləri məlumdur (12, s.21).
(davamı gələn sayımızda)
LERİK RAYONU ZUVAND BÖLGƏSİ ƏHALİSİNİN
MƏNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Şifahi xalq yaradıcılığı