rodadendron, həmişə yaşıl palıdxmeliqrab və s. kimi həmişəyaşıl bitkilərlə yanaşı
külli miqdarda yarpaqtökən ağac növlərindən ağacqayın yalanqoz, qızılağac,
dəmirqara, kor fındıq, fısdıq, şabalıd, azat, qarağac, palıd, söyüd, qoz, vələs və s.
ağaclarının geniş yayılması göstərir ki, Abşeron əsrində alçaq və orta dağlığın
aşağı hissələrində yarpaqtökən ağaclardan ibarət sıx meşə landşaftları
formalaşırmışdır. Bitki örtüyü tərkibində iynəyarpaqlılardan ibarət (küknar, şam,
taxsodium, arçan və s.) bitki örtüyünün iştirak etməsi göstərir ki, meşənin yuxarı
sərhəddində iynəyarpaqlılarla yarpaqtökən ağacların qarışığından ibarət qarışıq
meşə landşaftları mövcud olmuşdur.
Ağac bitkiləri tərkibində ağ qovaq, iydə, söyüd, palıd, qarağac, nar
bitkilərinin, xüsusilə, ağ qovağın yüksək faiz (25-30%) təşkil etməsi göstərir ki,
dəniz sahili zonada Kür, Qabırrı, Qanıx çayları dərəsində sıx tuqay meşələri inkişaf
etmişdir.
Kür çökəkliyinin Abşeron çöküntüləri tərkibində subalp və alp çəmənliyinə
məxsus ot bitkilərinin (kəklik otu, asdraqalı, cincilim və s.) iştirak etməsi göstərir
ki, həmin bitkilər yüksək dağlıq ərazilərdən çaylar vasitəsilə düzənliyə
gətirilmişdir.
Azərbaycan və Gürcüstan ərazisinin Abşeron çöküntülərindən aşkar edilmiş
cənub fillərinin, gərgədan, dəvəquşu sümükləri qalıqları göstərir ki, bu əsrdə
Cənubi Qafqazın düzənlik ərazilərində həmin heyvan növləri geniş yayılmışdır.
Beləliklə, Cənubi Qafqazın bitki və heyvanlar aləminin təhlilindən aydın olur
ki, Abşeron əsrində Cənubi Qafqazın düzənlik ərazilərində (Kür-Rion
düzənliyində) Savanna landşaftları formalaşmışdır. Burada dəniz sahili zonada
həmişə yaşıl bitkilərlə yarpaqtökən ağacların qarışığından ibarət qarışıq meşə
landşaftı, bəzən çay dərələrində tuqay meşələrindən ibarət, bəzən isə seyrək meşə
landşaftları hakim olmuşdur.
Cənubi Qafqazın alçaq dağlıq və dağətəyi zonasında tək-tək həmişəyaşıl ağac
qarışığı iştirak edən enliyarpaq ərazisində isə iynəyarpaqlı ağac növlərinin (küknar,
ş
am arçan) iştirak etdiyi yarpaqtökən meşə landşaftları formalaşmışdır. 2200m-dən
yuxarıda 3000m yüksəkliyə qədər subalp və alp çəmənliyi landşaftları
Behruz Melikov
Behruz Melikov
formalaşmışdır. Abşeron əsrində Böyük və Kiçik Qafqazın nival-buzlaq
landşaftlarının formalaşması üçün şəraiti olmamışdır.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
ORTA PLEYSTOSENDƏ CƏ NUB QAFQAZIN (ZAQAFQAZ YANIN)
LANDŞ AFTLARININ TƏ KAMÜLÜ.
Erkən Pleystosenin sonunda Cənubi Qafqazda mövcud olmuş qlobal
soyuqlaşma (buzlaşma) Orta Pleystosenin əvvəlində növbəti qlobal istiləşmə əsri
ilə əvəz olundu. Qafqazın dağlıq ərazilərində və qitə buzlaqlarının əriməsi
nəticəsində çaylar vasitəsilə Xəzər dənizinə gətirilən su balansı dəfələrlə artdı.
Bunun nəticəsində Xəzər dənizinin səviyyəsi yenidən qalxaraq, Kür çökəkliyinin
mərkəz hissəsi dənizlə örtülmüşdür. Bu zaman xəzər dənizinin Kür körfəzi müasir
Mingəçevir su anbarına qədər sərhəddinə qədər davam etmişdir. Buna görə də Kür
çökəkliyinin
dəniz
sahili
zonasında
allüvial-prolüvial
maili
düzənlik
formalaşmışdır. Böyük və Kiçik Qafqazdan başlanğıcını götürən çay şəbəkəsi
həmin allüvial-prolüvial maili düzənliyi kəsərək, müstəqil xəzər dənizinə
tökülürdü.
Çayların gətirdiyi materialların tərkibində kobud ölçülü çöküntülərin
miqdarının çoxalması göstərir ki, bu əsrdə Böyük və Kiçik Qafqazın dağlıq
ə
raziləri intensiv qalxmaqda davam etmişdir. Kompleks tədqiqatlar göstərir ki,
bütün komplek tədqiqatlar göstərir ki, bütün Dördüncü Dövr ərzində Böyük və
Kiçik Qafqazın qalxma amplitudu 800 m-ə çatmışdır. Dağətəyi hissələrdə isə bu
müddət ərzində qalxma ampilitidu 250-300 m-ə çatmışdır.
Ə
razinin intensiv qalxması aşınma və parçalanmanın güclənməsinə səbəb
olmuşdur. Kür çökəkliyinin ayrı-ayrı bölgələrinin, xüsusilə Daşyür-Əmirvan
silsiləsinin ardıcıl qalxması nəticəsində bir sıra çaylar öz ilkin yatağını tərk edərək,
ə
yriçay dərəcəsinə axmağa başlamışdır.
Erkən Pleystosenin son buzlaşmasından sonra orta pleystosen istiləşməsi
zamanı Cənubi Qafqazın bitki örtüyündə də ciddi dəyişiklik baş vermişdir. Belə ki,
Erkən Pleystosen də meşənin yuxarı sərhəddi 1200 m yüksəklikdən keçdiyi halda,
Orta Pleystosenin əvvəlində yaranmış istiləşmə zamanı meşənin yuxarı sərhəddi
2300-2400 m yüksəkliyə qədər qalxmışdır. Bitki örtüyünün yuxarı sərhəddinin
belə yüksəlməsi, həm də onun tərkibinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Erkən
Pleystosen ərazidə üstünlük təşkil edən tozağacı, qütb söyüdü, iynəyarapaqlılar və
Behruz Melikov
Behruz Melikov
s. növlər orta Pleystosenin əvvəlində tamamilə sıradan çıxaraq enliyarpaqlı (fısdıq,
vələs, cökə, ağacqayın, palıd, qarağac və s.) ağac növlər ilə əvəz olunur.
Həmişəyaşıl (dəfnə, həmişəyaşıl palıd, evkalipt, mimoza və s.) və üçüncü dövrün
relikt bitkiləri Kolxida düzənliyində və Lənkəran dağətəyi və alçaq dağlıq
zonasında yayılmış olur. Kür düzənliyinin dənizkənarı allüvial-prolüvial
düzənliyində tuqay və düzənlik səciyyəli bitki növləri (ağ qovaq, palıd, qarağac,
söyüd, iydə və s.) Böyük Qafqazın dağətəyi və alçaq dağlığında (800m yüksəkliyə
qədər) qoz, şabalıd, fısdıq, vələs, cökə, ağacqayın kimi ağac növlərindən ibarət
meşə landşaftı alçaq və orta dağlıq qurşaqda fısdıq, cökə, palıd növlərindən ibarət
olan meşə landşaftı yayılmışdır. Meşənin yuxarı sərhəddində tək-tək fısdıq qarışığı
olan iynəyarpaqlılar (küknar, şam, ardıc) yayılmışdır. 2400 m-dən yuxarıda subalp
və alp çəmənlikləri formalaşmışdır. Bitki örtüyünün belə yayılması sübut edir ki,
Orta Pleystosen əsrində Cənubi Qafqazın müasir landşaftı qurşaqları (yüksəklik
zonallığı) kifayət qədər formalaşmışdır.
Orta Pleystosenin əvvəlində Cənubi Qafqazın nəinki bitki örtüyündə,
həmçinin heyvanlar aləmində də ciddi dəyişilmələr baş verir.
Erkən Pleystosenin sonunda mövcud olmuş buzlaşma zamanı müşahidə edilən
heyvan növləri (mağara şiri, mağara ayısı, mağara kaftarı, canavar və s.) Orta
Pleystosenin əvvəlində formalaşmış istiləşmə zamanı sıradan çıxır. Və onları
müxtəlif maral növləri, cüyür, ceyran, vəhşi atlar, qulan, öyüz, dağ keçisi və s.
heyvan növləri əvəz edir ki, Orta Pleystosen istiləşməsi zamanı Cənubi Qafqazın
iqlimi də yüksəklik zonallığından asılı olaraq formalaşmışdır. Kolxida və Kür
çökəkliyinin dəniz kənarı zonasında orta iyul temperatur 23-25
0
C, orta yanvar
temperatur +2-+5
0
C olmuşdur. llik yağıntının miqdarı dəniz kənarı düzənlikdə
1200-1500 mm-ə çatmışdır. Dağətəyi və alçaq dağlıqda illik yağıntının miqdarı
1500 mm-dən yüksək olmuşdur.
Orta Pleystosenin ikinci yarısında Cənubi Qafqazın fiziki-coğrafi şəraiti əsaslı
dəyişilmələrə məruz qalmışdır. Bitki və heyvanlar aləmi kəskin dəyişilmişdir. Kür
çökəkliyi və Kolxida düzənliyindən aşkar edilmiş bitki növləri tərkibindən
tərkibində tozağacı və iynəyarpaqlıların faizi yüksəlmişdir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Dostları ilə paylaş: |