PL OSEN N LANDŞ
AFTLARININ TƏ
KAMÜLÜ
Miosendən Pliosenə keçid ərəfəsində paleocoğrafi şərait çox ciddi dəyişikliyə
uğrayır. Bütün Cənubi Qafqaz regionu Qonşu Qara dəniz və Xəzər dənizi sahələri
də daxil olmaqla tektonik qalxmaya cəlb olunur. Pont əsrində geniş əraziləri tutan
Qara dəniz və Xəzər dənizi bu zaman ən fəlakətli vəziyyətə düşür. Belə ki, Böyük
və Kiçik Qafqazın dağlıq əraziləri ilə yanaşı, onları bitişik olan alçaq dağlıq və
dağətəyi düzənliklərin kənar hissələri ümumi qalxmada iştirak edərək dəniz
altından çıxır. Qara dəniz, Xəzər dənizləri Pont əsrində olduğu kimi, səviyyələrinin
kəskin aşağı düşməsilə səciyyələnir. Nəinki Xəzər dənizi ilə Qara dəniz arasındakı
ə
laqə, həmçinin Qara dənizlə Aralıq dənizləri arasındakı əlaqə kəsilir. Bütün
bunların səbəbi Xəzər və Qara dənizlərinin suyunun Aralıq dənizi çökəkliyinə
boşalması olmuşdur. Xəzər və Qara dənizlərinin səviyyəsinin aşağı düşməsi
Cənubi Qafqazda quru sahələrin daha da genişlənməsinə səbəb olur. Bütün Kür
çökəkliyi, Pion düzənliyi quru sahələrə çevrilir. Böyük Qafqazın yüksəkliyi 2400-
2500 m-ə çatır. Böyük və Kiçik Qafqazın birləşdiprən Lix silsiləsi alçaq dağlıq
hüduduna (800 m) çatır. Talış dağlarının yüksəkliyi 1200-1400 m-ə çatır.
Kiçik Qafqazın yüksəkliyi 2200-2400 m-ə yaxınlaşır. Dağlıq ərazilərin
intensiv qalxması ərazilərin relyefinin intensiv parçalanmasına səbəb olur.
Uzununa çay dərələri tamamilə öz fəaliyyətlərini dayandırır. Əksər eninə çay
dərələri öz hövzələrini genişləndirir.
Kür çökəkliyində geniş allüvial-prolüvial düzənlik formalaşır. Bu dövrdə
Böyük və Kiçik dağarası Kür çökəkliyində ümumiqafqaz istiqamətində axan Kür
çayı kifayət qədər formalaşır.
Bitki örtüyünün tərkibinə əsasən (dəfnə, evkalipt, həmişəyaşıl palıd, sakvoya,
darçın ağacı, radodendron, podakarp, palma, qovotu və s.) göstərmək olar ki,
Pliosendə Cənubi Qafqazda Xəzər və Qara dənizin səviyyəsinin kəskin aşağı
düşməsinə baxmayaraq illik yağıntılar 600-800 mm-ə qədər olmuşdur. Orta iyul
temperatur 25-27
o
C, orta yanvar temperatur 7-11
o
C, orta illik temperatur 15-19
o
C
olmasını güman etmək olar. Təqdim olunmuş rəqəmlərdən göründüyü kimi, orta
Behruz Melikov
Behruz Melikov
iyul temperatur müasir temperatur şəraitinə çox yaxındır. Lakin orta yanvar
temperaturu kəskin fərqlidir.
Pliosendə yayılmış həmişəyaşıl bitkilərin müasir analoqu Afrikanın,
Avstraliyanın, Cənubi Amerikanın tropik və rütubətli subtropik zonalarında
yayılmasını nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki, Pont əsrinin sonu, Pliosen əsrinin
ə
vvəlində Cənubi Qafqazın düzənlik və alçaq dağlıq bölgələrində tropik iqlim
şə
raitinə yaxın iqlim şəraiti hakim olmuşdur.
Bitki örtüyü tərkibində fısdıq, vələs, ağcaqayın, palıd, ağ qovaq kimi
yarpaqtökən ağac növlərinin üstünlük təşkil etməsi Pliosendə yüksəklik
zonallığının kifayət qədər formalaşmasını sübut edir. Bu onu göstərir ki, artıq orta
dağlıq qurşaq və hətta yüksək dağlıq qurşağın aşağı hissəsi formalaşmışdır. Fısdıq,
vələs, ağcaqayın, palıd ağacları alçaq və orta dağlıq qurşaqların meşə örtüyünü
təşkil etmişdir.
Bitki örtüyü tərkibində iynəyarpaqlıların iştirak etməsi meşənin yuxarı
sərhəddində həmin bitkilərin yayılmasını sübut edir.
Pliosendə meşə örtüyünün geniş yayılması bu əsrdə Cənubi Qafqazda qonur
meşə torpaqlarının üstünlük təşkil etməsi fikrini söyləməyə əsas verir.
Pliosen çöküntülərindən aşkar edilmiş fil, gərgədan, zürafə, dəvəquşu
sümükləri həmin heyvan növlərinin geniş yayılmasını göstərir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
OL QOSEN-M OSEN DÖVRÜNDƏ
LANDŞ
AFT- QL M ŞƏ
RA T
Müasir təbii şəraitin ilk əlamətləri Oliqosen dövründə (37-25 milyon il əvvəl)
meydana gəlmişdir. Bu dövrdə müasir relyefin ən iri vahidləri olan Böyük və Kiçik
Qafqaz dağ sistemlərinin bünövrəsi yaranır, çay şəbəkəsinin və şaquli landşaft
zonallığının əsası qoyulur və müasir bitki örtüyünün bir çox nümayəndələri əmələ
gəlir. Bununla belə, o dövrdəki təbii şərait müasir dövrdəkindən çox fərqli
olmuşdur. Əvvəla, Azərbaycan ərazisinin çox hissəsi – bütün Kür depressiyası,
Ş
amaxı- Qobustan əyaləti, Abşeron yarımadası, Qusar- Dəvəçi maili düzənliyi,
Talış dağlarının mərkəzi və şimal hissələri, Aşağı və Orta Araz çökəklikləri hələ
dəniz suları altında qalırdı.
Böyük və Kiçik Qafqaz quruları əsasən uzununa çay dərələri ilə parçalanmış
alçaq dağlar və təpələrlə mürəkkəbləşmiş düzənlikləri xatırladır. Kür- Araz
ovalığının mərkəzində, Talışda, Zəngəzur silsiləsinin yerində mövcud olan quru
sahələri də əsasən düzənlik relyefə malik idilər. Oliqosen çöküntülərində tapılmış
zəngin bitki qalıqları mövcud quru sahələrin həmişəyaşıl ağacların üstünlük təşkil
etdiyi meşələrlə örtülü olduğunu sübut edir. Oliqosen florasının tərkibində əsas
yeri müxtəlif həmişəyaşıl palıd növləri, dəfnə, darçın ağacı, qovotu, persiya,
müxək ağacı, sabun ağacı, evkalipt, fikus, palma, sabal, berxemiya, sekvoya,
bataqlıq sərvi, sərv ağacı, şam, podokarp və libosedrus ağacları tuturdu. Bu
floranın tərkibi onun şaquli zonallıq üzrə paylandığını söyləməyə əsas verir.
Relyefin nisbətən hündür sahələrinin əsasən iynəyarpaqlı meşələr, alçaq dağ
yamaclarını və düzənlikləri isə enliyarpaqlı meşələr tutmuşdur. Hazırda belə
tərkibdə meşələr Şimali Amerikanın və Cənub-Şərqi Asiyadakı subtropik
qurşaqlarda müşahidə olunur. Bu da Oliqosen dövründə Azərbaycanın bütün
ə
razisində subtropik iqlim şəraitinin hakim olduğunu söyləməyə əsas verir. Bunu
Oliqosen dövrünün paleoiqlim göstəriciləri də təsdiq edir. Flora tərkibinə əsasən
müəyyənləşdirilmiş paleoiqlim göstəriciləri bu dövrdə Azərbaycan ərazisində ən
isti ayın (avqust) temperaturunun 23-28
o
C, ən soyuq ayın (yanvarın)
temperaturunun 10-12
o
C, orta illik temperaturunun 16-20
o
C və yağıntının
Behruz Melikov
Behruz Melikov