Cənub qafqazin landşaftlarinin təkamüLÜ g r

Yüklə 187,46 Kb.

Pdf görüntüsü

səhifə	7/7
tarix	08.04.2018
ölçüsü	187,46 Kb.
	#36739

1 2 3 4 5 6 7

miqdarının 1000-1500 mm olduğunu göstərir. Oliqosen dövründə yaranmış bu

təbii şərait demək olar ki, üst miosenin, daha dəqiq desək, sarmat əsrinin

ortalarınadək (12 milyon il bundan əvvələdək) əsaslı dəyişikliyə uğramır.

Erkən və Orta Miosen dövrlərində (26-13 milyon il əvvəl) yalnız dəniz

sahəsinin qismən azalması, qurunun genişlənməsi və iqlimin müəyyən qədər

quraqlaşmağa doğru dəyişməsi müşahidə olunur. Miosenin orta hissəsində (12-11

milyon il əvvəl) bütün Qafqazda tektonik qalxmanın güclənməsi nəticəsində

mövcud qurunun sahəsi xeyli genişlənir, yeni quru sahələri əmələ gəlir və ümumi

paleocoğrafi şərait əsaslı dərəcədə genişlənir. Zaqafqaziya dağarası depressiyanın

mərkəzində Kiçik və Böyük Qafqaz dağların birləşdirən Suram silsiləsinin

bünövrəsi əmələ gəlir. Bunun nəticəsində Xəzər dənizi ilə Qara dəniz arasındakı

laqə həmişəlik kəsilir. Suram qalxmasından qərbdə Rion körfəzi, şərqdə isə Kür

körfəzi əmələ gəlir. Meotis əsrinin sonuna yaxın quru ərazilərin sərhədləri

genişlənir, Böyük və Kiçik Qafqaz, Talış, Zəngəzur dağlıq əraziləri genişlənmiş

olsa da, Azərbaycan ərazisinin çox hissəsi, o cümlədən Qanıx-Əyriçay vadisi,

bütün Kür çökəkliyi, Qusar- Dəvəçi maili düzənliyi, Abşeron yarımadası dəniz

altında olmuşdur. Eyni zamanda Şamaxı-Qobustan, Talış dağlarının şimal hissəsi,

Naxçıvan çökəkliyi hələ də dəniz suları altında qalırdı. Böyük və Kiçik Qafqazın

şə

rqində alçaqdağlıq şəraiti hökm sürməkdə idi. Bu dövrün çöküntülərindən

tapılmış bitki və heyvan qalıqları quru sahələrin zəngin flora və heyvanat aləminə

malik olduğunu göstərir. Bitki qalıqları tərkibində ağac bitkilərinin üstünlük təşkil

etməsini (60-70%), meşələrin daha geniş ərazi tutmasını göstərir. Ağac bitkilərinin

50-60%-i tropik və subtropik iqlim şəraitinə məxsus olan həmişəyaşıl ağac

növlərindən ibarətdir. Bunların içərisində Azərbaycanın və bütün Qafqazın müasir

florasına yad olan ağac növləri üstünlük təşkil edir. Bunlardan palma, müxtəlif

dəfnə, darçın, maqnoliya, qovotu və s. ağac növlərini göstərmək olar. Yarpaqtökən

ağac növlərindən palıd, fısdıq, ağcaqayın, qarağac, vələs, yalanqoz, şabalıd, qovaq,

xurma, pododendron üstünlük təşkil edir.

Zəngin bitki qalıqlarının ekoloji təhlili Miotis əsrində aşağıdakeı hakim

landşaft qurşaqlarının və ya tiplərinin mövcud odduğunu göstərir: enliyarpaqlı

Behruz Melikov

həmişəyaşıl ağaclarla zəngin meşələr, Tuqay meşələri, qismət ərazilərdə isə ot

örtüyündən ibarət olan çöl landşaftları mövcud olmuşdur. ynəyarpaqlı meşə

landşaftları Böyük və Kiçik Qafqazın yuxarı hissələrini əhatə etmişdir.

Behruz Melikov

SON PLEYSTOSENDƏ CƏNUB QAFQAZIN LANDŞATLARININ

TƏKAMÜLÜ.

Orta Pleystosenin ikinci yarısında mövcud olmuş kəskin soyuq iqlim şəraiti

(Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq ərazilərində buzlaşma Son Pleystosenin

vvəlində (70 min ildən 12 min ilə qədər) növbəti qlobal istiləşmələrlə əvəz olunur.

Bu istiləşmə nəticəsində dağlıq ərazilərin və qitə buzlaqları əriyir, Xəzər dənizinə

gətirilən (çaylar vasitəsilə) suyun miqdarı dəfələrlə artır və nəticədə Xəzər

dənizinin səviyyəsi yenidən qalxır. Kür çökəkliyində Xəzər dənizinin qərb

sərhəddi Yevlax şəhərinin qərbinə qədər davam edərək, Kür çökəkliyinin

mərkəzini örtür. Xəzər dənizinin sahilində geniş allüvial, allüvial-prolüvial maili

düzənlik formalaşır. Xəzər dənizinin şimal sərhəddi də xeyli genişlənərək, Kuma-

Manıç çökəkliyi vasitəsilə Azov dənizi ilə əlaqə yaranır.

Cənubi Qafqazın belə istiləşməsi ərazinin torpaq və bitki örtüyünün köklü

dəyişməsinə səbəb olur. Kür çökəkliyinin düzənlik ərazilərində orta iyul

temperatur 23-25

C, orta yanvar temperatur +3+5

C təşkil edir. Lakin Kolxida

düzənliyində orta yanvar temperatur +5+6

C-yə qədər çatır.

Son Pleystosendə Xəzər dənizi ərazisinin genişlənməsi, Xəzərir Böyük və

Qafqazın ətəklərinə yaxınlaşması, kandinsasiya şəraitinin əlverişli olmasına və

yağıntıların artmasına səbəb olmuşdur. Bu zaman Kür çökəkliyinin ərazisində illik

yağıntıların miqdarı 1200 mm-ə, Kolxida düzənliyində isə 1500-2000 mm-ə

çatmışdır. qlimin və yağıntıların yüksəlməsi Son Xəzər əsrində bitki örtüyünün

razisinin genişlənməsi və tərkibinin müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. Belə ki, Orta

Pleystosen buzlaşması zamanı meşənin yuxarı sərhəddi 1200 m yüksəkliyə qədər

düşmüşdürsə, Son Xəzər istiləşməsi zamanı bu sərhəd-2200 m yüksəkliyə qədər

qalxmışdır və həm də, növ və tərkibcə kəskin dəyişmişdir. Bitki örtüyünün

tərkibində enliyarpaqlı ağac növləri (fıstıq, vələs, palıd, ağacqayın ağaclarının faizi

yüksəlmişdir. Dağətəyi və alçaq dağlıqda göstərilən meşə örtyü tərkibində qoz,

abalıd, tək-tək dəmirağacı, zoğal ağacları da iştirak etmişdir. Böyük və Kiçik

Qafqazın 800 m-dən yuxarıda bu növ ağaclar fısdıq, vələs, cökə, palıd ağacları ilə

Behruz Melikov

vəz edilmişdir. Orta Pleystosenin sonunda mövcud olmuş buzlaşma zamanı geniş

yayılmış iynəyarpaqlılar, qütb söyüdü, tozağacları və hətta cırtdan tozağacı Son

Xəzər əsrində tamamilə sıradan çıxır. Tək-tək tozcuqlar şəkilində iynəyarpaqlılara

(eldar şamı, küknar, ardıc) təsadüf edilir. Son Pleystosenin ortalarında (Xvalın əsri)

Cənubi Qafqazın (Zaqafqaziyada) ərazisində başlanan növbəti soyuqlaşma əsrin

ortasında kəskin soyuqlaşma ilə əvəz olunur və Cənubi Qafqazın dağlıq

razilərində sonuncu Xvalın (Vürm buzlaşması) buzlaşması baş verir. Bu zaman

(40 min il əvvəl) Xəzər dənizində növbəti reqressiya baş verir, Xəzər dənizinin

səviyyəsi indikinə nisbətən 40 m aşağı düşür. Cənubi Qafqazda Xəzər dənizi

nəinki Kür çökəkliyini tərk edir, hətta indiki səviyyəsindəndə aşağı düşür. Böyük

və Kiçik Qafqazın əksər çayları Kür və Araz çaylarının qollarına çevrilir.

Kompleks tədqiqatlar göstərir ki, bütün Pleystosen tarixində Xvalın

buzlaşması ən qısa və ən soyuq və həm də quru iqlim şəraiti ilə səciyyələnmişdir.

Buna görə də Zaqafqaziyanın dağlıq ərazilərinin yüksəklik zonallığı tamamilə

dəyişilməyə məruz qalır. Meşə örtüyününü yuxarı sərhəddi yenidən və sonuncu

dəfə ən aşağı səviyyəyə enir (1000-1200m). 1200m-dən 2000 m yüksəkliyə qədər

Subalp və alp çəmənliyi qurşağı, 2000 m-dən yuxarıda isə nival-buzlaq landşaftı

foarmalaşır.

1200 m-dən aşağıda iynəyarpaqlılarla tozağacının qarışığından ibarət meşə

örtüyü, dağətəyi və düzənlik ərazilərdə isə enliyarpaqlı ağac növləri ilə tuqay

meşələrinin qarışığından ibarət meşə landşaftı formalaşmışdır. Yağıntıların kəskin

aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq Kür-Araz ovalığı ərazisində ayrı-ayrı bölgələrdə

tuqay və seyrək meşələrlə yanaşı yarımsəhra və çöl landşaftları da formalaşmışdır.

Bütün bu kəskin soyuq iqlim şəraitinin hakim olmasına baxmayaraq, Kolxida

və Lənkəran düzənliklərində həmişəyaşıl və relikt bitkilər mühafizə olunaraq bu

günümüzə qədər saxlanılmışdır. Lakin, buzlaşmalar zamanı onların yayılma

arealları daralmaya məruz qalmışdır.

Behruz Melikov

PONT ƏSR NDƏ ZAQAFQAZ YANIN LANDŞAFTLARININ

TƏKAMÜLÜ (7-5,4 MLN L)

Bu dövrə aid çöküntülərin tərkibindən aşkar edilmiş bitki və fauna qalıqları

göstərir ki, Zaqafqaziyanın quru sahələri daha da intensiv genişlənir. Dağlıq

razilərin, xüsusilə Böyük və Kiçik Qafqazın yüksəkliyi alçaq və qismən orta

dağlıq əraziləri səviyyəsinə çatır. lk dəfə olaraq Lix silsiləsi dəniz altından çıxaraq

quru sahəyə çevrilir və nəticədə bu bölgədə Qara dənizlə Xəzər dənizi arasındakı

laqə həmişəlik itirilir. Kür çökəkliyində Xəzər körfəzi və Rion çökəkliyində şərqi

Qara dəniz körfəzi formalaşır. Böyük Qafqazın, Şamaxı, Mərəzə zonası, şimal-şərq

yamacda Qusar maili düzənliyi dəniz altından azad olur. Kiçik Qafqazın ərazisində

Orta Araz çökəkliyi, Talış dağları bütövlüklə dəniz altından çıxaraq maili

düzənliyə və alçaq dağlığa çevrilir.

Böyük Qafqazın şimal-qərb ərazisinin çox hissəsi qalxaraq, quru sahələrə

çevrilir.

raziyinin quru sahəsinin belə genişlənməsi ümumiqafqaz istiqamətdə uzanan

çay şəbəkəsi tədricən öz əhəmiyyətini itirir. Eninə çay dərə şəbəkəsi daha intensiv

formalaşır və dərininə kəsimlər daha da dərinləşir.

Kiçik Qafqazın ərazisində vulkanizm prosesləri intensivləşir, Qarabağ,

ahdağ ərazilərində vulkan konusları, vulkan kraterləri, vulkanik yayla yomalaşır.

Böyük və Kiçik Qafqazın ərazisinin intensiv qalxması aşınma proseslərinin

iddətlənməsinə və Kür çökəkliyinə gətirilən qırıntı materiallarının çoxalmasına

səbəb olur. Bunu Kür çökəkliyində toplanmış materialların tərkibində iri ölçülü

materialların üstünlük təşkil etməsi sübüt edir.

Pont çöküntüləri tərkibinin bitki örtüyü də həmin əsrdəki fiziki-coğrafi şəraiti

kifayət qədər aydın əks etdirir. Şamaxı rayonunun pont çöküntülərindən toplanmış

bitki qalıqlarının 70%-dən çoxunu ağac bitkiləri təşkil edir ki, bu da meşələrin

daha geniş ərazi tutuduğunu göstərir. Digər tərəfdən tapılmış ağac bitkilərinin 30-

40%-i hazırda Cənub-Şərqi Asiyanın, Mərkəzi Amerikanın, Avstraliyanın tropik

və subtropik qurşaqlarında geniş yayılmış həmişəyaşıl bitkilər (palma, kino,

Behruz Melikov

qovotu), maqnoliya, dəfnə, darçın ağacı, podakarp, tsuqa, sekvoya) təşkil edir.

Oxşar tərkibə malik zəngin bitki qalıqları həmçinin Qərbi Gürcüstanın pont

çöküntülərində müəyyən edilmişdir. Pont çöküntülərindən toplanmış bu bitki

qalıqlarına əsasən paleoiqlimin bərpası Zaqafqaziyanın o cümlədən Azərbaycanın

dağətəyi və düzənlik sahələrində yanvar ayının temperpaturun +12-14

C, iyul

ayının temperaturu 25-37

C, orta illik temperaturun 15-20

C, yağıntıların

miqdarının isə 800-900 mm-dən çox olduğunu söyləməyə əsas verir.

qlim şəraiti və bitki örtüyünün tərkibi ilə yanaşı, pont əsrində mövcud olmuş

relyefi də nəzərə alsaq deyə bilərik ki, Azərbaycan ərazisində bu əsrdə mövcud

olmuş qurunun çox hissəsi meşə altında olmuşdur. Böyük və Kiçik Qafqazın,

Talışın və Naxçıvan ərazisinin nisbətən yüksək dağlıq sahələrində iynəyarpaqlı

meşələr, alçaq dağlıq sahələri daxilində həmişəyaşıl bitkilər iştirak eden və əsasən

vələs, fısdıq, palıd ağacqayın qoz, qarağac, söyüd və s. bitkilərdən ibarət meşələr,

Kür dağarası çökəkliyinin bütün quru ərazisində isə savanna tipli meşə-çöl

landşaftı hakim olmuşdur. Güman etmək olar ki, Naxçıvanın Araz boyu zonasında

tuqay və düzənlik tipli meşələr, ətraf düzənliklərdə isə quru çöl landşaftları

mövcud olmuşdur.

Pont çöküntüləri tərkibindən (Udabno və Taribani ərazisindən) toplanmış

heyvan qalıqları, bu əsrdə Zaqafqaziyanın ərazisi haqqında bitki örtüyünün

məlumatlarını bir daha təsdiq edir. Udabna və Taribanidən pont çöküntülərindən

tapılmış cənub filinin, zürafənin, gərgədanın qalıqları sübut edir ki, Zaqafqaziyanın

düzənlik və dağətəyi zonalıqlarında savanna landşaftları hakim olmuşdur.

Behruz Melikov

PL OSENDƏ ZAQAFQAZ YANIN LANDŞAFT QL M ŞƏRA T .

Miosendən Pliosenə keçid ərəfəsində paleocoğrafi şəraiti ciddi dəyişikliyə

uğrayır. Bütün Zaqafqaziya regionu, qonşu Qara və Xəzər dənizləri sahilləri də

daxil olmaqla tektonik qalxmaya cəlb olunur. Orta Asiyanı, Şərqi Rus düzənliyini

və Azərbaycanın Xəzər dənizi ətrafı əyalətlərini əhatə edən geniş Pont dənizi bu

zaman böhran vəziyyəti keçirən, qurumaqda olan Aralıq dənizi çuxuruna boşalır.

Bunu son illərdə Aralıq dənizinin şərq hissəsindən aşkar edilmiş tərkibində Pont

dənizi faunası saxlayan çöküntü qatı, təsdiq edir. Bu proses Xəzər dənizinin

sahəsinin kəsgin keçilməsi, Qara və Aralıq dənizləri ilə əlaqəsinin tam kəsilməsi

ilə nəticələnmişdir.

Erkən Pliosen əsrində (5,4-4,5 mln il) Xəzər dənizi böyük böhran vəziyyətinə

düşür. Əsrin başlanğıcında dənizin Abşeron bəzrəğindən şimalda qalan bütün

razisi quruya çevrilir. Dəniz suları yalnız Cənub Xəzər, çökəkliyində saxlanılır.

Aşağı Volqa boyunda, Şimalı və Orta Xəzərdə cavan dəniz çöküntüləri altında

basdırılmış çay dərələrinin dərinliyi bu əsrdə Xəzər dənizi səviyyəsinin indikindən

500-600 m aşağı olduğunu sübut edir. Dəniz səviyyəsinin belə kəskin aşağı

düşməsi, eyni zamanda quru sahələrində tektonik qalxmanın sürətlənməsi, dağlıq

razilərin genişlənməsi və yüksəkliyinin artması, aşınma və dərininə eroziya

prosesinin şiddətlənməsinə səbəb olur. Çay şəbəkəsi sürətlə inkişaf edir və relyefin

parçalanma dərəcəsi artır. Kür və Araz çayları bu əsrdə Cənub Xəzər hövzəsinə

müstəqil tökülüblər. Bütün Kür çökəkliyi, Qanıx-Əyriçay vadisi də daxil olmaqla

və Şamaxı-Qobustan əyaləti geniş çay şəbəkəsinə malik düzənlikləri xatırladırdır.

Böyük Qafqaz suayrıcı zonası, Kiçik Qafqazın Şahdağ, Murovdağ, Qarabağ

silsilələri, Zəngəzur silsiləsi ortadağlıq hüduduna qədər yüksəlir. Talış dağları

sahəsində hələ alçaqdağlıq hökm sürür.

Bu dövrün çöküntülərində quru heyvanlarının və bitkilərinin qalıqları

müəyyən olunmadığından onun landaşftı haqqında inandırıcı fikir söyləmək

çətirdir. Lakin Qərbi Azərbaycanda (Ceyrançöldə) və Acınohur öndağlığında

Erkən Pliosen əsrindən sonra gələn Üst Pliosen və Eopleystosen çöküntülərindən

Behruz Melikov

tapılmış Savanna heyvanlarının (fil, gərgədan, dəvəquşu, vəhşi öküz, vəhşi at və

s.) və həmişəyaşıl bitkilərin (dəfnə, maqnoliya, sinnamomum, darçın ağacı, qavotu,

evkalipt, sidrağacı, dəfnə-albalı,tsuqa, tuya, sekvoya və s.) qalıqları Kür

çökəkliyinin geniş qərb hissəsində, Böyük və Kiçik Qafqazın, Talışın öndağlıq

zonalarında savanna tipli meşə-çöl landşaftlarının mövcud olması fikrini söyləmək

olar.

Dağların yuxarı hissələrində iynəyarpaqlı, yamaclarında isə yarpaqtökən

ağaclardan ibarət meşə landşaftları formalaşmışdır.

Erkən Pliosenin ikinci yarısında (4,5-3,2 mln il) Zaqafqaziyanın paleocoğrafi

şə

raiti xeyli dəyişir. Xəzər dənizi öz sərhədlərini genişləndirməyə başlayır və əsrin

sonunda Orta və Şimal Xəzərin, Qusar-Dəvəçi çökəkliyinin çox hissəsini Abşeron

yarmadasını, Cənub-Şərqi Qobustanı, Ələt və Ləngəbir tirələri su ilə örtülür,

Göyçayadək geniş körfəz əmələ gəlir.

Dənizin sahəsinin genişlənməsi ona tökülən çayların boğulmasına və dərinlik

eroziyasının zəifləməsinə səbəb olmaqla yanaşı, iqlim dəyişilmələrinə və

yağıntıların çoxalmasına səbəb olur. Erkən Pliosen ikinci yarısında qlobal istiləşmə

baş verir. Pliosen dövrünün qlobal xarakter daşıyan iqlim ontimumu bu zaman

yaranır.

Behruz Melikov

Document Outline

Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2
Microsoft Word - Document2

Yüklə 187,46 Kb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7