Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari

---

CHET EL
PSIXOLOGIYASIDA
SHAXS NAZARIYALARI
Djumamuratova Mamlakat 232-guruh

---

JAHON PSIXOLOGIYASI FANIDA SHAXSNING KAMOLOTI,
UNING RIVOJLANISHI TOʼGʼRISIDA XILMA-XIL
NAZARIYALAR YARATILGAN BOʼLIB, TADQIQOTCHILAR
INSON SHAXSINI OʼRGANISHDA TURLICHA POZITSIYADA
TURADILAR VA MUAMMO MOHIYATINI YORITISHDA
OʼZIGA XOS YONDASHISHGA EGADIRLAR. MAZKUR
NAZARIYALAR QATORIGA BIOGENETIK, SOTSIOGENETIK,
PSIXOGENETIK, KOGNITIVISTIK, PSIXOANALISTIK,
BIXEVIORISTIK KABILARNI KIRITISH MUMKIN. QUYIDA
SANAB OʼTILGAN NAZARIYALAR VA ULARNING AYRIM
NAMOYANDALARI TOMONIDAN SHAXSNI
RIVOJLANTIRISHNING PRINSIPLARI TOʼGʼRISIDAGI
QARASHLARIGA TOʼXTALIB OʼTAMIZ.

---

BIOGENETIK NAZARIYANING NEGIZIDA
INSONNING BIOLOGIK YETILISHI BOSH OMIL
SIFATIDA QABUL QILINGAN BOʼLIB, QOLGAN
JARAYONLARNING TARAQQIYOTI IXTIYORIY
XUSUSIYAT KASB ETIB, ULAR BILAN OʼZARO
SHUNCHAKI ALOQA TAN OLINADI, XOLOS.
MAZKUR NAZARIYAGA BINOAN,
TARAQQIYOTNING BOSH MAQSADI - BIOLOGIK
DETERMINANTLARIGA (ANIQLOVCHILARIGA)
QARATILADI VA ULARNING MOHIYATIDAN
SOTSIAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLAR
KELTIRILIB CHIQARILADI.
TARAQQIYOT JARAYONINING OʼZI, DASTAVVAL
BIOLOGIK YETILISHNING UNIVERSAL BOSQICHI
SIFATIDA SHARHLANADI VA TALQIN QILINADI.

---

Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkellar kashf qilishgan. Biogenetik
qonuniyat organning taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilganda hamda
antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy ro’l
o
ʼ
ynagan. Biroq organning individual va tarixiy taraqqiyoti
munosabatlarini tushuntirishda qo
ʼ
pol xatolarga yo
ʼ
l qo
ʼ
ygan. Jumladan,
biogenetik qonunga ko
ʼ
ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti
(ontogenez) butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy
bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g
ʼ
oya yotadi.
Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqaloq (yangi tug
ʼ
ilgan bola)
hali u odam emas, balki faqat sut emizuvchi hayvondir, u olti oylikdan
oshgach, psixik taraqqiyoti jihatidan faqat maymunlar darajasiga
tenglashadi, ikki yoshida esa oddiy odam holiga keladi, besh yoshlarda
ibtidoiy poda holatidagi odamlar darajasiga yetadi, maktab davridan
boshlab ibtidoiy davrni boshidan kechiradi, kichik maktab yoshida o
ʼ
rta
asr kishilar ongiga va nihoyat yetuklik davridagina (16-18 yoshlarda) u
hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi.

---

BIOGENETIK NAZARIYANING QARAMA-QARSHI KO
ʼ
RINISHI - BU AKSIL QUTBGA
JOYLASHGAN SOTSIOGENETIK NAZARIYA HISOBLANADI. SOTSIOGENETIK
YONDASHISHGA BINOAN, SHAXSDA RO
ʼ
Y BERADIGAN O
ʼ
ZGARISHLAR JAMIYATNING
TUZILISHI, IJTIMOIYLASHISH (SOTSIALIZATSIYA) USULLARI, UNI QURSHAB TURGAN
ODAMLAR BILAN O
ʼ
ZARO MUNOSABATI VOSITALARIDAN KELIB CHIQQAN HOLDA
TUSHUNTIRILADI. IJTIMOIYLASHUV NAZARIYASIGA KO
ʼ
RA, INSON BIOLOGIK TUR
SIFATIDA TUG
ʼ
ILIB, HAYOTNING IJTIMOIY SHART-SHAROITLARINING BEVOSITA
TA
ʼ
SIRI OSTIDA SHAXSGA AYLANADI.
G’ARBIY YEVROPANING ENG MUHIM NUFUZLI NAZARIYALARIDAN BIRI - BU ROLLAR
NAZARIYASIDIR. USHBU NAZARIYANING MOHIYATIGA BINOAN JAMIYAT O
ʼ
ZINING
HAR BIR A
ʼ
ZOSIGA STATUS (HAQ-HUQUQ) DEB NOMLANGAN XATTI-HARAKAT (XULQ)
NING BARQAROR USULLARI MAJMUASINI TAKLIF QILADI. INSON IJTIMOIY MUHITDA
BAJARISHI SHART BO
ʼ
LGAN MAXSUS RO’LLARI SHAXSNING XULQ-ATVOR
XUSUSIYATIDA, O
ʼ
ZGALAR BILAN MUNOSABAT, MULOQOT O
ʼ
RNATISHIDA SEZILARLI
IZ QOLDIRADI.

---

А
QShda keng tarqalgan nazariyalardan yana bittasi - bu individual tajriba va bilimlarni egallash
(mustaqil o
ʼ
zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka
nisbatan munosabati ko
ʼ
pincha ko
ʼ
nikmalarni egallash va bilimlarni o
ʼ
zlashtirishning samarasi
qo
ʼ
zg
ʼ
atuvchini uzliksiz ravishda mustahkamlanib borishning mahsulidir. (E.Torndayk, B.Skinner va
hokazo).
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan “fazoviy zarurat maydoni” nazariyasi psixologiya fani uchun (o
ʼ
z
davrida) muhim ahamiyat kasb etadi. K.Levinning nazariyasiga ko
ʼ
ra individning xulqi (xatti-harakati)
psixologik kuch vazifasini o
ʼ
tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat) lar bilan boshqarilib turiladi va ular
fazoviy zarurat maydonining ko
ʼ
lami va tayanch nuqtasiga yo
ʼ
naltirilgan bo
ʼ
ladi.

---

Bizningcha, barcha nazariyalarda inson hayotining ijtimoiy-tarixiy vaziyatlari
va obyektiv shart-sharoitlari mutlaqo e
ʼ
tiborga olinmaganga o
ʼ
xshaydi.
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo
ʼ
lib, u biogenetik,
sotsiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar
taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Ushbu
yondashishning uchta mustaqil yo
ʼ
nalishga ajratib tahlil qilish mumkin,
chunki ularning har biri o
ʼ
z mohiyati, mahsuli va jarayon sifatida kechishi
bilan o
ʼ
zaro tafovutlanadi.
Psixikaning irratsional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari
bo
ʼ
lmish emotsiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil
qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik
namoyondalaridan biri - bu amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivojini
8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o
ʼ
ziga xos betakror xususiyatga
egadir.

---

ETIBOR UCHUN RAHMAT