CHIZMACHILIK FANI VOSITASIDA O'QUVCHILARNI TEXNIKAVIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH
Hozirgi fan va texnikaning taraqqiy etgan davrida chizmachilik fanisiz
biror bir narsani yasash yoki loyihalash mumkin emas. Chunki ishchi
chizmani o‘qir ekan, konstruktor chizgan narsani ko‘z oliga keltiradi va har
bir detalni to‘g`ri, aniq yasashda chizmadan foydalanadi. Chizmalar zavoddan
– zavodga, korxonadan-korxonaga, bir davlatdan ikkinchi davlatga yuborilishi
mumkin, Chunki texnikaning tili butun dunyoda yagona, u ham bo‘lsa –
chizmadir.
Ishlab chiqarishda biror buyumni masalan, mashina va
mexanizmlarning detallarini yasash hamda ularni yig`ish, shuningdek bino va
inshoatlar yoki bir buyumni yasash uchun ularning chizmalari bo‘lishi
zarurdir. Chunki chizmalarsiz buyumlarni aniq yasab bo‘lmaydi. Buyumning
shakli va o‘lchamlarini tekislikda aniq ko‘rsatadigan tasvir kompleks chizma
yoki qisqacha qilib chizma deyiladi.
Texnikaviy chizmalarni to‘g`ri tuzish usullari, shuningdek chizma
xo‘jaligining barcha sohalarini to‘g`ri tashkil qilish haqidagi fan
chizmachilikdir. Chizmachilikda tutashmalarga alohida e`tibor berib o‘tilgan
va uning chizmachilikda yoki hayotda tutgan o‘rnini keng yoritib berishga
harakat qilingan. Chunki mashina stanok, apparatura o‘lchov asboblari,
kompyuter, elektr buyumlari kabi buyumlarni ishlash printsipini, sozlash,
ularning yig`ish chizmalari yoki yaqqol tasvirlari asosida o‘rganish nihoyatda
murakkab bo‘lganligi uchun ko‘p hollarda oddiyroq grafik tasvirlardan
foydalaniladi. Ularni yasashda va ixtirolarda tutashmalardan bevosita
qo‘llaniladi.
Turli mashina va mexanizmlarning detallarini yasash uchun tuzilgan
fanning mashinasozlik chizmalarni chizish usullarini o‘rgatadigan qism
mashinasozlik chizmachilik deb ataladi. Bino va inshoatlarni qurishda
ishlatiladigan chizmalar injenerlik qurilish chizmalari deb ataladi va hokazo.
Chizmada buyum to‘liq va yaqqol aks ettirilishi uchun u chizma
geometriyaning qonun qoidalariga asosan bajarilgan bo‘lishi kerak, bundan
tashqari chizmalarni tuzishda davlat standartlari GOST larda bayon qilingan
qoida hamda normallarga qat`iy rioya qilish va ularni so‘zsiz bajarish zarur
bo‘lib hisoblanadi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek tutashma talabalarning fazoviy tasavvurini
qo‘zg`aluvchanligini rivojlantirish va o‘stirish vositasi sifatida tutgan o‘rni
muhim hisoblanadi. Chunki bu mavzuni psixologik va pedagogik taraflama
yoritib tushuntiradigan bo‘lsak uning qanchalik ahamiyatga ega ekanligi
yaqqol namoyon bo‘ladi. Chizmachilik va chizma geometriya fanlari
o‘qo‘vchilarni fazoviy tasavvurini o‘stirishni va rivojlantirishni asosiy bosh
maqsad deb uni rivojlantirish uchun harakat qilinadi. Fazoviy tasavvursiz
chizmachilik va chizma geometriyani tushinish, chizish yoki o‘qish juda og`ir
kechadi, xuddi jilovsiz otga o‘xshaydi. Shuning uchun chizmachilik va chizma
geometriyada avvalida fazoviy tasavvurlar keng ma`lumotlar beriladi, unga
doir masalalar bilan mustahkamlanadi.
Yuqori sinf o‘qo‘vchisi davrida vujudga kela boshlagan tafakkurning
mustaqillik, teranlik, ixchamlilik, tashabbuskorlik, tanqidiylik sifatlari kun
sayin takomillashib, yangi-yangi belgi va alomatlar bilan boyib boradi.
Talabalarda o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini boshqarish
kabi aql-zakovatning muhim jihatlari taraqqiyotining yangi yuksak bosqichiga
ko‘tariladi. Talabalarda tafakkurining rivojlanishida, ilmiy dunyoqarashning
shakllanishida umumta`lim va ijtimoiy fanlar, jumladan chizmachilik va
chizma geometriya kabi o‘quv predmetlari muhim rol o‘ynaydi.
Tutashma vositasi sifatida talabalarning tafakkuri, asosan, o‘qish,
amaliy mashg`ulot va mustaqil bilim olish faoliyatlarida jadal va uzluksiz
ravishda rivojlanadi. Goho ma`ruza jarayoni ulardan reproduktiv
(o‘zlashtirilgan bilimlarga asoslanuvchi) tafakkurni taqozo etsa ham, lekin
seminar mashg`ulotlari, mustaqil topshiriqlar, laboratoriya praktikumi
produktiv (ijodiy) fikr yuritish faoliyatini talab qiladi.
Har xil ta`lim shakli ham talabalar aqliy mehnati, maqsadga
yo‘naltirilgan va muvofiqlashtirilgan diqqati yordami bilan amalga oshadi.
Ta`lim jarayonida fikr yuritish operatsiyalaridan unumli foydalanish
evasiga har qanday murakkab bilimlarni egallash imkoniyati vujudga keladi.
Talabalar tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa chiqarishning)
funktsional va operatsional jihatlari bilan yaqindan tanishadilar, shuningdek
ulardan mustaqil foydalanish uchun barcha intellektual rezervlarni (aqliy
zahiralarni) ishga solishga harakat qiladilar. Hukm chiqarishning barcha
(yakka, xususiy, umumiy, ziddiyatli, faraziy, inkor) ko‘rinishlarda o‘qo‘v va
mustaqil bilim olish faoliyatlarida foydalanish shart-sharoitlari tug`iladi.
Xulosa chiqarishning induktiv (fikrning xususiydan umumiyga yo‘nalganligi)
va deduktiv (fikrning umumiydan xususiy hollarga qaratilganligi) yo‘llaridan
muayyan tarzda bilish faoliyatida qo‘llashga intiladilar. Tushunchalar (yakka,
xususiy, umumiy, yaqqol, mavhum, to‘planma) mohiyatini anglagan holda
ma`lumotlarni egallash bilimlarning barqarorligini ta`minlaydi. Bu narsalarning
barchasi tafakkurning rivojlanishiga o‘z ta`sirini o‘tkazadi. ¤quv insonning
axborotlarni qabul qilish, eslab qolish va xotirada saqlash qobiliyatini
bildiradi. Keyinchalik insonda psixik funktsiyalarning dinamikasi, uquvlilik
imkoniyatlari sira pasaymaydi.
Hozirgi zamon elektr hisoblash mashinalari, avtomatik boshqaruv
sistemalari, mashina, stanok, apparatura o‘lchov asboblari, mexanizm va
boshqa buyumlarni ishlash printsiplarini o‘rganishda, ularni sozlash, rostlash
va tuzatish, yangi turlarini ixtiro qilishda bevosita tutashmalardan keng
foydalaniladi. Bularni ya`ni buyumlarni yaqqol tasvirda o‘rganish, sozlash,
ishlash printsipi bilan tanishish murakkab bo‘lganligi uchun ularni
soddalashtirilgan holda tutashmalari chiziladi. Tutashmalar ko‘p hollarda ko‘z
bilan chamalangan holda to‘g`ri burchakli yoki aksionometrik proektsiyada
chiziladi.
Tutashmalar qonun-qoida belgilar bilan ajralmas holda bog`liqdir, bu
bog`liqlik qonun-qoida belgilarni mukammal o‘zlashtirmasdan tutashmalarni
o‘qib bo‘lmaydi. Tutashmalar vositasi sifatida talabalarda fazoviy tasavvurni
rivojlantirish va qo‘zg`aluvchanligini hosil qilish nafaqat tutashmalarga doir
bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar, balki boshqa bo‘limlarni o‘zlashtirishga va
qo‘zg`aluvchanlikni rivojlantirishga ta`siri kattadir. Chunki fazoviy tasavvurni
o‘stirish, qo‘zg`aluvchanligini oshirish, rivojlantirish chizmachilik fanining
asosiy negizi bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun biz tutashma chizmalar
talabalarning fazoviy tasavvurining qo‘zg`aluvchanligini rivojlantirish vositasi
sifatida tutashmalar orqali amalga oshirmoqchimiz.
Kasb-hunar kollejlarida chizmachilik fanining fanlararo aloqadorligi.
Tasviriy san`at va chizmachilik ta`limining maqsad-vazifalari, ahamiyati.
Tasviriy san`at va chizmachilik fani. Rasm ishlash, rasmlarni tushunish
qoidalari. Tasviriy san`at va chizmachilik fanining inson hayotidagi ahamiyati.
Maqsad: kurs tinglovchilariga tasviriy san`at va chizmachilik fanining
maqsad- vazifalarini rasm ishlash, tushunish qoidalarini hamda fanning inson
hayotidagi muhim jihatlarini qayta yodga tushirish va zamonaviy talablar haqida
qisqacha ma`lumot berish.
Dolzarbligi: Mustaqillik tufayli barcha sohada o‘zgarishlar bo‘lgani kabi
tasviriy san`at va chizmachilik fanini o‘qitishda ham talablar o‘zgardi.malaka
oshirishning kurslari talabi bo‘yicha olib boriladigan darslar yangi qonun, DGS
talablari asosida olib borilishi talabidan kelib chiqib o‘quvchilarni kasb-hunarga
yo‘naltirish asosini egallagan tasviriy san`at-chizmachilik fanini ahamiyatining
oshganligini tushuntirish. Tasviriy san`at va chizmachilik fani kontseptsiyasi
talablarining o‘zgarganligi. Tasviriy san`at fani nafosat tarbiyasiga, bolalarni komil
inson qilib tarbiyalashdagi rolini anglatish, chizmachilikning, rasmning dizayn
san`ati bilan aloqadorligi. Badiy mehnatga oid va kerakli fan materiallarini
anglatish.bunga fanda uchraydigan fazo, rang, kompozitsiya kabi terminlar
xususida ma`lumotlar berish masalalari mavzuning bugungi kunda muximligini
bildiradi.
Vazifasi: Fanning mohiyatini yaratish, tasviriy san`at va chizmachilik
darslaridagi asosiy qoidalarni qayta yodga tushurish, fanning hayotdagi
ahamiyatini yoritib berish.
Mavzu: Tasviriy san`at va chizmachilik o‘quv predmetini o‘quvchilarda
badiy, estetik va ahloqiy texnik madaniyatini shakllantirish asosi. Tasviriy san`at
va chizmachilik o‘quv predmeti maqsadi, vazifalari. Borliqdagi barcha
narsalarning chizma asosida bajarilishi. Tasviriy, dekorativ- amaliy, memorchilik
kabi san`at turlarini o‘ziga xos xususiyatlari. Texnika taraqiyotini jadallashtirishda
chizmachilikning tutgan o‘rni. Chizmachilik tabiat va texnikani ko‘rgazmali idrok
etishga, predmedlarni tuzilishini, fazoviy holatini, ko‘zga ko‘rish murakkab
bo‘lgan jihatlarini bilishga yordam berish. Shuninigdek t/s ham chizmachilik fani
ham chizmalarni o‘qish, mantiqiy tafakkurni, texnik ijod, bunyodkorlik ishlariga
ilhomlantiruvchi ekanligi.
Borliqdagi, san`atdagi, go‘zalliklarni ao‘ra bilishga o‘rgatish. Turli
geometrik yasashlar, proektsiyalashlarni tushunish. O‘quvchilarda rasviriy malaka,
badiy- fikr, tashabbuskorlik, milliy g`ururni shakllantirish.Chizmalardagi kesim,
qirqim, shartliliklar, soddalashtirishlar, birikmalar xususida. O‘quvchilarda kasb-
xunarga yo‘naltirish masalasi. T/s va chizmachilik ta`limining asosiy bo‘g`inini
uzluksiz kasbiy ta`lim ekanligi.
Chizmachilik-grafik ta`limning mazmuni, mohiyati. Chizma geometriya,
muxandislik grafikasi. Tasviriy san`atning umumiy jihatlari. Tasviriy san`at va
chizmachilik fanlarida ma`lumotnoma adabiyotlardan foydalana olish va belgilash.
Zamonaviy texnologiyalarning tasviriy san`at va chizmachilik fanlaridagi
ahamiyati. chizmachilik fani orqali bolalarning fazoviy tasavvurlari oshadi va
texnika estetikasi (dizayn) shakllanishidagi ahamiyati. Chizma, perspektiva,
proektsiyalash, sxemalar haqida o‘quvchilarning tasavvurlarini kengaytiradi.
Yozuv shriftlari, formatlar, qiyaliklar, tutashuvlarning ba`zi tomonlari bilan
tanishishda katta vazifalarni nazarda tutadi.
Tasviriy san`at, chizmachilik orliqdagi narsa, hodisalar va ro‘y berayotgan
voqealarni ko‘ra bilish, idrok etish, estetik va emotsional sezgirlikni o‘stirish,
chizish malakalarini hosil qilish, fazrviy fikrlash, rang sezish, kompozitsion
madaniyatni, ko‘rish orqali tasavvur qilishda, kombinatsilashdagi xususiyatlari
ahamiti.
Tasviriy san`at baliy mehnat, chizmachilik faning bir tsikl ekanligi. Bu
fanlar tarixiy, madaniy yodgorliklarni, atrof muhitni asrash, narsalarga nisbatan
badiy did bilan qarash va estetik jihatdan baho berish malakasini o‘stirishga xizmat
qiladi.
Tasviriy san`at mashg`ulotlari uchun kerakli anjomlar, bo‘yoqlar, qurollar,
qog`ozlar. Mashg`ulotlarni olib borishda boshlang`ich ma`lumotlar. Chizmalarni
joylashtirish, hoshiyalash, rang berish. Chizmachilik asboblari gatovolnik,
chizg`ich, lipola, nutromer, krontsirkul, bulardan foydalanishning ahamiyati.
Bugungi kunda DTS talablari asosida tasviriy san`at va chizmachilik
fanlariga qo‘yilgan talablarning bajarilishi.
1.malaka oshirishga kelgan tasviriy san`at va chizmachilik fani
o‘qutuvchilarini qayta tayyorlash, malakasini oshirishda tasviriy san`at va
chizmachilik fani metodikasini o‘qitish alohida o‘rin egallaydi. Chunki, tinglovchi
kursantlar o‘qitish va tarbiyalash metodikalarini takomillashtirib bermasdan turib
darslarni zamon talablari asosida olib bora olmaydi. Shuningdek, kurs
tinglovchilari o‘rganishi uchun kerakli manba, adabiyotlar nihoyatda kam va etarli
emas. Ayniqsa, tinglovchilar tamonidan dars mashg`ulotlarini olib borishlariga
yordam beradigan manbalarni o‘zlashtirib oladilar. Shuning bilan barcha fan
yangiliklari o‘rni qoplanadi.
2. « Ta`lim to‘g`risida», shu qonun va « Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g`risida»gi O‘z. Res. Qonunlari hamda Vazirlar Mahkamasining « O‘zbekiston
Respublikasida umumiy o‘rta ta`limni tashkil etish to‘g`risida» 1998 yil 13
maydagi 203- son qarorini bajarilishini ta`minlash yuzasidan ko‘rilgan tadbirlar,
tasviriy san`at va chizmachilik fanlari o‘qitilishini ham tubdan yaxshilash, isloh
qilishni vazifa qilib qo‘ydi.1
Tasviriy san`at va chizmachilik fani ya`ni ta`limning maqsadi o‘quvchilarda
badiy , ahloqiy, texnik madaniyatni shakllantirishga yordam qiladi. Fan mazmunan
tasviriy, dekorativ amaliy, memorchilik kabi san`at turlarini o‘z ichiga oladi.
Chizmachilikdan o‘quvchilarga murakkab bo‘lmagan texnik chizmalarni
bajarishga, o‘qishga va o‘z fikrini grafik tasvirlar vositasida ifoda etishga,
kompyuter yordamida oddiy chizmalarni yasashga o‘rgatishdan iborat.2
Tasviriy san`at va chizmachilik fani ta`lim va tarbiya birligi muhim, bu
fanning jihati hisoblanadi. Bugungi kunda hayotimiz turli jabhalarda o‘zgarib
bormoqda. Hozirgi zamonoviy ilg`or ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-
ma`naviy hayotimizda aniqlikka intilish, yangilik lardan xabardaor bo‘lish,
tariximizni, o‘tmishimizni, buyuk ajdodlarimizni, ularning fikr- g`oyalarini
bilmog`imiz lozim.3
Viloyar
Kollejdalaridan
keladigan
tasviriy
san`atva
chizmachilik
o‘qutuvchilari fanning maqsadini ham vazifalarini ham DTSda ko‘rsatilganidek
ajrata oladi. ammo o‘quvchilarga shu fanlarni yanada chuqurroq bilim berishga,
grafik savodxonligini oshirishga doimo ham kerakli e`tibor beravermaydilar.
SHuning natijasida o‘quvchilarning bilim darajasi, grafik savodi DTS talablaridan
doimo orqada qolib, ta`lim va tarbiya birligi saqlanmay qolmoqda.
Tasviriy
san`at
fanidan
o‘quvchilar savodxonligi bugun jahon
madaniyarining eng yuksak namunalarini ilg`ay oladigan bo‘lishlari lozim, bunga
avvalo o‘qutuvchining o‘zi tayyor bo‘lmog`i kerak. Chizmachilik fanida ham
ilg`or keyingi terminologiyalarning kirib kelishi ko‘proq yangi materiallardan
xabardor bo‘lishni ta`lab etadi.
Tasviriy san`at va chizmachilik fanlari deyarli Kollejdada o‘qitiladigan
barcha fanlar bilan bog`langan holda olib boriladi. Bu fanni o‘zlashtirishga agar
o‘qutuvchi to‘g`ri metodikadan foydalansa samarali ta`sir ko‘rsatadi.
Har qanday fan ta`lim-tarbiya birligini ta`minlab berilishini talab etadi.
Dunyoda biron bir predmet yo‘qki bir-birisiz yolg`iz rivojlana olsa. Tasviriy san`at
fikr doirasini, chamalashni, hajmni, rangni o‘rgatsa; Chizmachilik aniq o‘lchamlar
asosida o‘quvchi fazoviy tasavvurini kengaytiradi, o‘quvchilarda ahloqiy, estetik,
mehnat, ekologik va jismoniy tarbiyani amalga oshirishga muhim rol o‘ynaydi.
Kollejda dasturidagi tasviriy san`at faning ta`limiy xarakterdagi vazifalari
qatoriga quydagilarni kiritish mumkin.
O‘quvchilarga realistik rasm chizish asoslari haqida bilim berish;
O‘quvchilarga idrok etish (san`atni idrok etish); (borliqni idrok etish)
Narsaning o‘ziga qarab rasmni chizish;
4. Kompozitsion faoliyat;
А. Жалалов ва Қ. Ҳоназаров умумий таҳририда /.-Т.: «Шарқ», 1998-320 б.
Haykaltaroshlik asoslari bilan tanishtirish, tasviriy san`atning barcha o‘quv
mashg`ulotlarini bolalarda ijodiy qobiliyat, estetik did, tasavvurlarini o‘stirishga
qaratish;
O‘quvchilarni tasviriy va dekorativ-amaliy san`at namunalari bilan
tanishtirib borib, ularda bu san`atning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g`risidagi
tushunchalarning o‘sishiga yordam berish;
O‘quvchilarda asarlarni emotsional idrok etish xissini o‘stirish;
San`atga, fanga qiziqish va muhabbat ruhida tarbiyalash;
Turli-tuman ijtimoiy-foydali faoliyatlarda estetik talablarni hisobga olgan
holda ijodiy yondoshish ko‘nikmasini hosil qilish;
Boshqa o‘quv fanlari qatori texnik ijodiyotda ham rasmlardan foydalanishga
o‘rgatib borish;
Chizmachilik fani DTS1 talablari bo‘yicha maqsad-vazifalarga erishishda
ta`lim-tarbiya nazariyalari kontseptsiyasi bo‘yicha ko‘rilgan masalalarga ijodiy
yondoshuvni o‘rganib o‘z ish faolitida qo‘llab borishdan iborat.
Chunki, chizmachilik fanida fazoviy tasavvur, proektsiyalash metodlari,
o‘lcham qo‘yish, tutashmalar,aksonometrik proektsiyalar, yaqqol tasvirlar,
eskizlar,topografik va pnematik sxemalar, reja, fasad kabi qurilish chizmalari
haqida ham tushunchalarni chuqurlashtirishlari lozim.
Chizmachilik fani nafaqat dizayn san`atini balki u estetik tarbiya
masalalarini, milliy mafkura, g`oyaviy dunyoqarashni ham o‘zlashtirib olishga
yordam beradi.
Fanning mazmuni kengayib bormoqda, tashqi informatsiyalar ko‘paymoqda,
o‘quvchilarning ham dunyoqarashi kengayib, axborotlar zapasi oshmoqda.
SHunday bo‘lsada tasviriy san`at va chizmachilik fanlari bo‘yicha ta`lim-tarbiya
jarayonning u yoki bu tamonini takomillashtirish sohasida ilg`or o‘qituvchilar
ishini ma`lum darajada oshirish talablari rivojlvnib zamonoviy talablarga to‘g`ri
keladigan qilib shakllantirishdavr talabidir.
Rasm o‘z nomi bilan qo‘lda bajarilgan turli shakllarning qog`ozdagi tasviriga
aytamiz. Jismning shaklini va o‘lchamlarini ko‘rsatadigan tekislikdagi tasvir
chizma deyiladi! Rasm ishlashda narsa qo‘yilishi, tasavvurdan chizilishi mumkin.
Hozir yangi DTSda va dasturida 5ta bo‘limga bo‘lgan holda rasm darsi o‘rganilishi
kerakligi aytiladi, ya`ni:
Borliqni idrok etish (1-4 sinflar);
Badiy ko‘rish-yasash (1-4 sinflarda);
San`atshunoslik asoslari;
Naturaga qarab tasvirlash;
Kompozitsion faoliyat;
Shuni ham aytish kerakki, rasmlarning bugungi kundagi olami yanada rang-
baranglashdi, turli realistik san`at oqimlariga endi ko‘pgina yangi-yangi avval
bizga yot bo‘lgan yo‘nalishlar ham o‘z ta`sirini ko‘rsatmoqda. Rasmlarni rushunish
endi, fikrlash bilan ham to‘la almashinmoqda deyish mumkin. Bolalar chizgan
rasmida uning olami aks etishi hammamizga ma`lum narsa, lekin shu rasmni
o‘qituvchi tushunib etmasa-chi? Uni to‘g`ri baholay olmasa nima bo‘ladi. O‘z-
o‘zidan ko‘rinib turibdiki bolalarni qalban majruh bo‘lib qolishiga olib kelinadi.
Aslida tasviriy san`at «... o‘tgan davr bilan hozirga davr o‘rtasidagi to‘siqni olib
tashlash orqali ta`sir ko‘rsatsa, ikkinchidan kishilarni tasviriy san`at orqali
olayorgan tajribalari rassom tamonidan anglab etilgan va baholab bo‘lingan
bo‘ladi, uchinchidan rassom tamonidan tamoshabinga berilayotgan shaxsiy tajriba
muallif tamonidan tabaqalashtirilgan va umumlashtirilgan bo‘ladi.»1. Chunki bola
olami ham fikridagini rasmda ifoda etishidir.
Shunday ekan rasm ishlash qoidalarini bilish muhim ahamiyatga ega, avvalo
chizilayorgan narsani yoki kompozitsiyani daftar varag`ida to‘g`ri joylashtira olish.
Barcha o‘quv qurollarini maqsadga muvofiq tarzda ishga tayyorlash. bu qalamni
ushlashdan tortib planshetda ishni yakuniga etkazgunga qadar bo‘lgan vaqrlarni
o‘z ichiga oladi.
O‘quv materiallaridan tashqari endi rasm chizish qoidalari alohida o‘rin
tutadi. Rang, soya, yorug`, perspektiva, koloriti va hokazolarni ham bajarilish
qoidasiga amal qilinmasa natija kutilgandek bo‘lmaydi.
Chizma chizish qoidasi ham rasm qoidalari kabi bir-birini doimo to‘ldirib
boradi. Proektsiyalar, eskizlar, texnik rasmlar hammasi chizma rasm qurollarida
ishlanadi. Chizma asboblari o‘z ish usullari bilan rasmnikidan biroz farqlanadi
ya`ni, chizg`ich, qalam chiqarilishi, gotovalnik, reysshina va hokazolar.
Barcha rasm va chizma qoidalariga amal qilinishi keyingi ishning bir
maromda borishini to‘la ta`minlaydi.
Tasviriy san`at va chizmachilik ta`limining inson hayotidagi ahamiyati
nihoyatda ulkandir. Chunki tasviriy san`at ham chizmachilik fani ham kishilar
fazoviy tasavvurini kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi.
Chizmalarni bajarish, o‘qish jarayonida bolalarning fazoviy tasavvuri va
mantiqiy tafakkurini, texnikaviy ijodkorlikni, dizayn, loyihalash, bunyodkorlik
sohasidagi bilimlarini rivojlantirib muhim bilimlar olishni shakllantiradi.
Kollejda chizmachilik ta`limining maqsadi o‘quvchilarni murakkab
bo‘lmagan texnik chizmalarni bajarishga, o‘qishga va o‘z fikrini grafik tasvirlar
vositasida ifoda etishga o‘rgatishdan iborat. Agar o‘quvchi grafik savodxon bo‘lsa
hayotda barcha chizmaga oid ishlarni tezda tushunish va bajarib berish
imkoniyarlariga ega bo‘ladi. Chunki biz texnikaviy axborotlar jarayonida
rivojlanishdamiz. Har yili minglab texnik terminlar hayotimizga kirib kelmoqda.
Faqatgina
keyingi
mustaqilligimiz
yillarida
O‘zbekiston Respublikasida
qanchadan-qancha zavod va fabrikalar qurilib yangi-yangi mashinalar ishlab
chiqarilmoqda. Bularni anglash va tushunib olishda tasviriy san`at va chizmachilik
ta`limining ahamiyati kattadir.
Rasm solish ham o‘qish, matematika, ona tili kabi o‘qitiladigan mamlakag
tez orada rivojlanib, eng oldindr boradigan bo‘lar edi,- deb yozgan edi Deni Didro.
Haqiqatdan ham tasviriy san`at va chizmachilik faninig inson hayotidagi ahamiyati
juda katta. Chunki bola avvalo dunyoni rasmlardagi kabi idrok qiladi, ko‘rgan
narsasini qaytaradi ya`ni, psixologiyada amaliy tafakkur tushunchasi bo‘yicha
ushlab ko‘rib, o‘zi ijro etib o‘rganadi. Hali yaratayotgan obrazlari abstrakt-
mavhum holatda bo‘lsada u qilgan ishdan estetik zavq oladi. borliqni o‘zida aks
ettiradi.
Tasviriy san`at va chizmachilik fani ma`naviy-madaniyatning ham asosiy
qismidir. U bolalarda, inson hayotida badiy madaniyarni uyg`un shakllanishiga
xizmat qiladi. SHaxs uchun muhim bulgan sifatlarning rivojlanishiga samarali
ta`sir ko‘rsatadi. Borliq, go‘zallik, dizayn estetikasi bu fanlarning asosini tashkil
qiladi.
Tasviriy san`at darslarini bunday beshta guruhga bo‘linishi uni tushunishni
biroz engillashtiradi. Kollejda tasviriy san`at va chizmachilik darslarida
o‘quvchilar chizgan rasmlarni to‘g`ri taxlil qila bilmaslik, bolalar ishiga noto‘g`ri
yondoshish bolalarning keyinchalik fandan sovub ketishiga olib keladi. Natijada
keyinchalik umuman bu fanlar hayot faoliyatidan butunlay uzulib qoladi va san`at
orqali ochilishi lozim bo‘lishi, eng asosiy bilimlar ochilmay muzlaydi. Shuning
uchun ham rasmni estetik idrok qilish bilan birga uni mazmunan tushunib etishga
hamharakat qilinmog`i kerak bo‘ladi. Rasmlarni avvalo qanday shakllardan,
qanaqa rangda, kompozitsion echimi, hajmi, qadr-qimmati o‘rganiladi. Keyin esa
unga xulosa chiqarish uchun harakat qilinadi. O‘qituvchi bola ishini o‘rganar ekan
eng kam bo‘lsada uning yutug`ini topishga harakat qilmog`i kerak bo‘ladi.
«Muhim vazifa- O‘zbekistondagi har bir insonni millati, tili, dinidan qat`iy nazar
vatanparvarlik ruhida, qadimiy moddiy, ma`naviy madaniyatning maskanlaridan
biri bo‘lmish bu maskanning haqiqiy jonkuyarlari etib tarbiyalashdir.» Haqiqatdan
ham buning uchun kishi barcha bo‘layotgan voqealarni to‘g`ri anglab etmog`i
lozim. Ya`ni ma`naviy, ahloqiy jihatdan komil inson bo‘lib, hur fikrlay olsin.
Tasviriy san`atni tushunish uning estetik tarbiya bilan uzviy big`liqligini
san`atshunoslar Rempil, n. Abdullaev, T. Mahmudov va boshqalar bir necha bor
asarlarida aytib o‘tganlar. Uslubiy jihatdan R. Xasanov, Q.Qosimov, S. Bulatov, A.
Sulaymonov, B. Oripov, H. Egamov va boshqalar ham o‘z kitoblarida keltirib
o‘tadilar.
Har buyumlarning loyihasini chizish, tuzish davrida rasmlar, eskizlar,
sxemalar, chizmalar chiziladi. Umuman jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining
taraqqiy etishi bilan chizmalarning rasmiylashishi o‘zgarib borgan.turli xildagi
buyumlarni tasvirlash, rasmini chizish kishilarning uzviy aloqa vositasi sifatida
hatto yozuv paydo bo‘lishidan ham oldinroq vujudga kelgan. Shuningdek vaqt
o‘tishi bilan oddiy rasmlar o‘rnini sxemalar, plan (rejalar) kabi chizmalar paydo
bo‘ldi va inson hayotini turli jihatlardan yaxshilash uchun xizmat qila boshladi.
Demak, kishilik jamiyatiga san`at, go‘zallik, dizayn kirib keldi.
Inson doimo o‘z hayotini biron-bir tarzda go‘zal qilishga intiladi – deyiladi
manbalarda. Haqiqardan ham inson hamisha go‘zallikka intilib yashagan va bu
intilish hayot bor ekan davom etaveradi. Shuning atrofida tasviriy san`at umri
boqiydir. O‘zimizni chiroyli, go‘zal qilish emas balki barcha narsalarimiz ham
go‘zal bo‘lishini hohlaymiz. Bu hohish bizga juda katta ma`suliyat yuklaydi. O‘z
navbatida ta`lim-tarbiya shunday ma`suliyatning eng nodir, mustahkam
himoyachisi va asosiy o‘zagi bo‘lib xizmat qiladi. Borliqdagi barcha narsalar
uzviylikda rivojlanadi. Bunda tasviriy san`at va chizmachilik fanining ahamiyati
kattadir.
Bir savol tug`iladi, nima tasviriy san`at va chizmachilik darslari o‘tilmagan
oldingi davrlarda ham odamlar yashagan-ku? Ha, yashagan! Lekin yangi davr,
tsvilizatsiya kutib turishni hohlamaydi, doimo etuklik sari intilish bo‘laveradi. Bu
hayotda hamma o‘ziga keraklisini qabul qiladi va o‘z ma`naviy dunyosi, olamidan
tashqarida ortiqchasini o‘ziga sig`dira olmaydi. Shuning uchun ham odamlar orasi
turlicha, ma`naviyatda ham, jamiyat-hayot yo‘lidagi harakatida ham. Doimo,
doimo olg`a intilish shudir rivojlanish, shudir hayot ma`nosi, shudir ma`naviyat va
ma`rifat.
Prezidentimiz, akademik I.A.Karimov shunday yozgan edi: «O‘zbekistonni
yangilash va rivojlantirishning o‘z yo‘li to‘rtta asosiy negizga asoslanadi.
Bu negizlar:
umumiy insoniy qadriyatlarga sodiqliq;
halqimizning ma`naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
vatanparvarlik;»
tasviriy san`at va chizmachilik fanini o‘qitish orqali umuminsoniy qadriyatlar
ya`ni, ahloqiy, mehnat, ekologik, jismoniy tarbiya masalalarini ham qamrab estetik
didni, tarbiyani amalga oshirishga xizmat qiladi.
Kasb-hunar kllejlarida hozir amalga oshirilayotgan islohatlar badiy va
dizayn ta`lim-tarbiya jarayoning oldingi holatiga nisbatan rivojlanayotgan,
yaxshilanayotgan bo‘lsada uni yanada rivojlantirish zaruriyatini ham keltirib
chiqarmoqda.
Bu masalada tasviriy san`at va chizmachilik o‘qituvchisining roli katta. U
chuqur bilimga ega bo‘lishi uchun tinmay o‘z ustida muntazam mashq qilib
borishi, o‘zining ilmiy-nazariy, amaliy bilim saviyasini takomillashtirib, ilg`or
tajribalarni o‘rganishi unga tayanishi lozimdir.
Har bir tasviriy san`at va chizmachilik darsini kerakli ko‘rgazmali vositalar
bilan boyitib, undan foydalanishi lozim. Chunki bu fanda ko‘rgazmalar yordamchi
emas balki ular dars uchun asosiy materiallardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Borliqni texnikani o‘rganish uchun o‘quvchilani komil shaxs qilib tarbiyalash
uchun ularning o‘quv faoliyatini faollashtirish davr talabidir, bu shundagina
o‘quvchi hayotiga samarali ta`sir ko‘rsatadi.
Dostları ilə paylaş: |