1. 2008-CI ILDƏ АZƏRBAYCAN VƏ ОNА BITIŞIK ƏRAZILƏRDƏ SEYMIKLIYIN
XÜSUSIYYƏTLƏRI
2008-ci il ərzində respublikanın telemetrik və analoqlu stansiyaları şəbəkəsi ilə 1416 seysmik
hadisə qeydə alınmışdır. Bunlardan Azərbaycan və ona bitişik qonşu dövlətlərin ərazilərində və Xəzər
dənizi akvatoriyasında baş vermiş 540 zəlzələnin parametrləri müəyyən edilmişdir. Qeydə alınmış
seysmik hadisələrin analoqlu stansiyalar tərəfindən təyin edilmiş, energetik sinifləri К=4.0-12.3 Mpv =
2.3-5.6 və telemetrik stansiyalar tərəfindən təyin olunmuş ml = 1.2-4.7 arasında dəyişir.
Maksimal energetik sinifli K=12.3 və maqnitudalı Mpv=5.6, ml=4.7 zəlzələ İranın Şimal-qərb
hissəsində, Naxçıvan MR ilə bitişik ərazilərində qeydə alınmışdır.
Zəlzələlərin hiposentrlərinin dərinliyi h=1-66 km diapazonunda dəyişmişdir. Dərinliyi 40 km-dən
artıq zəlzələ ocaqları Xəzər dənizi akvatoriyasının şimalında və cənubunda, aşağı Kür depressiyasında,
İsmayıllı və Quba rayonlarında qeydə alınmışdır.
2007-ci ilə nisbətən 2008-ci ildə zəlzələlərin sayı və həm də ayrılan seysmik enerjinin həcmi
azalmışdır. Əgər 2007-ci ildə 634 seysmik hadisə qeydə alınmışdırsa və bunlardan ayrılan seysmik
enerjinin ümumi həcmi E=41.94∙10
11
C olmuşdursa [Hesabat, 2007], 2008-ci ildə bunlar uyğun olaraq
540 və E=29.60∙10
11
C olmuşdur. Bu tədqiqat 38-42° N paralellərlə hüdudlanmış ərazidə aparılmışdır.
2008-ci il ərzində zəlzələlərin sayının onların energetik sinifləri üzrə paylanması və hər bölgə üzrə
ayrılmış ümumi seysmik enerjinin miqdarı 1.1 saylı cədvəldə və bunun əsasında qurulmuş histoqramlarda
tərtib olunmuşdur. (şəkil.1.1.a-b)
Müxtəlif energetik sinifli zəlzələlərin məkan üzrə paylanması
Cədvəl 1.1.
Rayonlar
Enerji sinifi
∑E*10
10COUL
<6
7
8
9
10
11
12
Cəmi
Döyük Qafqazın CŞ hissəsi
135
75
57
20
7
2
296
44.57
Kür ovalığı
9
31
40
12
5
1
98
27.27
Kiçik Qafqazın ŞŞ hissəsi
11
7
11
3
3
35
4.380
Xəzər dənizi
3
24
18
7
3
55
67.77
Talış bölgəsi
3
4
16
4
27
0.601
İran ərazisi
10
12
4
1
27
297.37
Türkiyə ərazisi
1
1
2.510
Ermənistan
1
1
0.003
Cəmi
158
121
158
69
27
6
1
540
376.49
Respublika ərazisində zəlzələlərin episentrlərinin məkan üzrə yayılması, 2008-ci ilin zəlzələ
kataloqu əsasında (cədvəl 1.2) qurulmuş episentr xəritəsi əsasında araşdırılmışdır (şəkil.1.2).
Azərbaycan Respublikasının və ona bitişik olan ərazilərin seysmikliyinin təhlili göstərir ki, 2008-
ci ildə seysmik aktivlik əvvəlki ilə nisbətən aşağı düşmüşdür. Respublika ərazisində baş vermiş
zəlzələlərin ən yüksək energetik sinifi K=11, ml=4 olmuşdur. Bu göstərici 2007-ci ildə K=12, ml=5 təşkil
etmişdi. Zəlzələlərin sayının və ayrılan seysmik enerjinin zaman üzrə paylanması 1.3. şəklində təsvir
olunmuşdur. Göründüyü kimi, seysmik aktivləşmə energetik sinifi K≥11 olan zəlzələrin baş verdiyi vaxt:
aprel, iyun, sentyabr və dekabr aylarında qeyd olunmuşdur. Belə zəlzələrin yalnız ikisi respublikada
Masallı və Pirquluda, digərləri isə Mərkəzi Xəzər və İran ərazisində qeydə alınmışdır. Aprel, may və
dekabr ayları istisna olmaqla seysmik hadisələrin aylar üzrə orta sayı 30-40 arasında dəyişilir. Qeyd
edilən aylarda seysmik hadisələrin sayının artması Laqodexi-Zaqatala və Şamaxı-İsmayıllı zonalarında
müşahidə edilir.
Şəkil 1.1.a. 2008- ci ildə ayrı-ayrı bölgələr üzrə zəlzələlərin paylanması histoqramı
Şəkil 1.1.b 2008- ci ildə ayrı-ayrı bölgələr üzrə zəlzələlərin paylanması histoqramı
Şək
il
1.
2.
Azə
rb
ay
can
v
ə
on
a
bitiş
ik
ər
az
ilər
də
20
08
-ci
ild
ə
baş v
er
m
iş
zə
lzələ
lər
in
ep
is
en
tr
lər
x
ər
itəs
i
39
39
59
40
29
42
87
36
70
40
29
30
3.71
21.40
202.00
2.20
34.33
17.40
1.20
4.44
21.30
6.00
3.00
58.00
0
50
100
150
200
250
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
aylar
E
*1
0
^
1
0
C
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
N
Şəkil 1.3. 2008-ci il üzrə zəlzələlərin enerjisinin və sayının paylanması qrafiki
Zəlzələlərin sayının və ayrılan seysmik enerjinin rayonlar üzrə paylanmasının (şəkil.1.1.a, b) təhlili
göstərir ki, bütün baş vermiş zəlzələlərin yarıdan çoxu Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacı ərazisində
qeydə alınmışdır.
Əgər 2007-ci ildə bu ərazidə seysmiklik səpələnmiş zəif təkanlar formasında təzahür edirdisə,
2008-ci ildə isə seysmik aktivliyin bir qədər artması nəzərə çarpır. Bu aktivliyin artması əsasən Vəndam
dərinlik qırılmasının [Şıxəlibəyli, 1996] fəaliyyət zonasında yerləşən habelə, Şəki, Oğuz və Qəbələ
rayonlarında, respublikanın Gürcüstan və Dağıstanla həmsərhəd rayonunda müşahidə edilir. Şəkidə qeyd
olunan zəlzələ ocaqlarının meridianal istiqamətdə miqrasiyasını Ahvay (Şəki- Yevlax) çatlarının
aktivləşməsilə əlaqədar olduğu güman edilə bilər.
Şamaxı-İsmayıllı seysmik zonasının ərazisi ötən illərdə olduğu kimi yüksək aktivliklə fərqlənir.
Burada çoxlu təkanlar baş verir. Bununla yanaşı mart ayının 6-dan 26-dək, 20 gün ərzində tam seysmik
sakitlik qeydə alınmış və sonradan aprelin 11-də, zonanın cənub hissəsində energetik sinfi K=10.4 zəlzələ
və mayın 2-də isə onun şimal hissəsində energetiksinfi 4.0-8.5 olan 26 zəif təkanlar silsiləsi baş
vermişdir.
Bu proses Şamaxı-İsmayıllı zonasında seysmik proseslərin zaman üzrə gedişini əks etdirən şəkil
1.4-də daha yaxşı izlənilir.
Göründüyü kimi, silsilədə zəlzələ ocaqlarının dərinliyi h=4-10 km təşkil edir. Bu, aktivləşmənin
çökmə suxur qatlarında baş verməsini göstərir. İlin sonunda qeyd olunan zonada seysmik aktivliyin
artması nəzərə çarpır. Üç aylıq (sentyabr-noyabr) seysmik sakitlikdən sonra dekabr ayının 19-da saat 14
11
-də energetik sinifi K=11.5, M
pv
=5.2 və ml=4.2 olan zəlzələ baş verdi. Zəlzələ Pirquluda, Dəmirçidə,
Şamaxıda və İsmayıllıda 4-5 bal intensivliklə hiss olunmuşdu. Zəlzələ 37 forşok və K≤9 sinifli 105
afterşoklarla muşayət olunmuşdu.
Şəkil 1.4. Şamaxı- İsmayıllı bölgəsində seysmik prosesin zaman üzrə inkişafı qrafiki
Bu zəlzələnin episentral sahəsi çox kompaktdır (şəkil 1.5.). Afterşokların episentrləri əsas təkanın
episentri ilə təxminən uyğun gəlir, ocaqların dərinlikləri 8-17 km hüdudlarında dəyişilir.
Şəkil 1.5. 19 dekabrda baş verən zəlzələnin afterşoklar xəritəsi
19 dekabr zəlzələsinin telemetrik stansiyalar tərəfindən yazılması şəkil 1.6 göstərilmişdir.
Şamaxı-İsmayıllı zonasının seysmikliyinin dərinlik üzrə paylanması xüsusiyyətlərini
aydınlaşdırmaq məqsədilə şimal-cənub profili üzrə dərinlik kəsilişi tərtib edilmişdir (şəkil 1.7).
Göründüyü kimi, zəif zəlzələlər əsasən dərinliyi 10 km qədər olan çöküntü qatlarında, nisbətən
güclüləri isə 10-20km dərinlikdə baş verir. Dekabrın 19-da baş vermiş zəlzələnin əsas təkanınin və onun
afterşoklarının dərinliyi h=8-17 km hüdudlarında dəyişilir. 23 avqust 2007-ci ildə baş vermiş Ağsu
zəlzələsinin əsas təkanının və afetrşoklarının dərinliyi də təxminən bu hüdudlarda olmuşdu.
İstiqamət cənuba yönəldikcə dərinlik 22 km qədər artır.
Hesabat müddətində Kür depressiyası ərazisinin seysmikliyində əsaslı dəyişiklik baş verməmişdir.
Mingəçevir su anbarı rayonunda seysmik aktivlik azalmışdır. Göyçay rayonu və Şamaxıdan cənuba doğru
zəlzələlərin episentrlərinin sıxlaşması müşahidə olunur. Kür depressiyasının Xəzər dənizi akvatoriyası ilə
bitişik şərq hissəsində seysmik aktivləşmə baş verir. İyun ayının 10-da saat 14
54
- də Kür depressiyasının
cənub-şərqində, nisbətən güclü K=11.3, M
pv
=5.2, ml=4.1 zəlzələ qeydə alınmışdır. Bu zəlzələ
Cəlilabadda, Masallıda, Lerikdə, Yardımlıda 3-4 bal intensivliyində hiss olunmuşdur. Zəlzələnin
episentrdə intensivliyi J
0
-4 bal olmuşdur. Ocağın dərinliyi 40 km-dir, forşok olmamış və yalnız bir
afterşok qeydə alınmışdır. Zəlzələnin ocağı Tahircalçay və İsmayıllı-Qəbələ qırılmalarının kəsişməsinin
təsir zonasında yerləşmişdir.
Həmişəki kimi Talış dağlıq bölgəsində zəlzələlərin episentrlərinin sıxlığı müşahidə olunur.
Bununla belə qeyd etməliyik ki, Talış zonasının seysmik aktivliyi ötən ilə nisbətən aşağı enmişdir. Baş
verən zəlzələlərin ən böyük energetik sinfi K=9 olmuşdur. onlardan ikisi zəif hiss olunan təkanlardır.
Halbuki keçən 2007-ci ildə burada K=12.3 və I
0
=6 bal intensivlikdə hiss olunan zəlzələ baş vermişdir.
Şəkil 1.6. 19 dekabr zəlzələsinin telemetrik stansiyalar tərəfindən yazılışı
Şəkil 1.7. I-I profili üzrə seysmik kəsiliş
Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsində seysmik vəziyyət bir qədər dəyişilmişdir. Həmişə olduğu
kimi Kiçik Qafqazın şimal hissəsi seysmik aktiv olaraq qalır. Əgər 2007-ci ildə seysmik aktivləşmə Ön
Kiçik Qafqazın dərinlik qırılması istiqamətində müşahidə olunurdusa, 2008-ci ildə Başlıbel dərinlik
qırılması boyunca Kəlbəcər rayonu ərazisində aktivləşmə baş vermişdir. Burada bir neçə energetik sinfi
10 olan zəlzələ qeydə alınmışdır.
İranın Naxçıvan MR ilə bitişik olan şimal-qərb hissəsi seysmik aktiv olaraq qalır. Burada qeyd
olunan zəlzələlərin energetik sinifi K=8-12-dir.
Xəzər dənizinin seysmik aktivliyi fon səviyyəsində qalmaqdadır. Burada baş verən zəlzələlərin
energetik sinifləri K=8-11 arasında dəyişilir. K=11 və ml=4 olan zəlzələlər Mərkəzi Xəzərdə qeydə
alınmışdır. Bununla yanaşı Xəzər dənizinin cənub akvatoriyasında seysmik aktivliyin artması qeydə
alınmışdır. Xəzərin Kür depressiyası və Talış dağ sistemi ilə bitişik sahil hissələrində olduğu kimi Xəzər
çökəkliyinin mərkəzi hissəsində də zəlzələ ocaqları oyanmışdır. Onların energetik sinifləri çox deyil,
K≤10-dur. Zəlzələ ocaqlarının Lerik-Masallı- Bəndavan-Gürgən xətti üzrə miqrasiyası müşahidə olunur.
Xəzər dənizi akvatoriyasında 42
0
paralelə qədər ərazidə ayrılan seysmik enerjinin illər üzrə analizi həm
seysmik hadisələrin sayının, həm də ayrılan enerjinin 2008-ci ildə artdığını göstərir (şəkil 1.8.).
194.27
0.72
0.89
1.07
0.04
0.73
0.07
0.33
0.53
63
37
42
47
23
34
50
111
323
0
0
1
10
100
1000
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
iller
E*
10
^1
2
0
50
100
150
200
250
300
350
N
Şəkil 1.8. Xəzər dənizində zəlzələlərin sayının və enerjisinin illər üzrə paylanması qrafiki
Zəlzələlərin enerjisinin və sayınım bütün tədqiq olunan ərazi üzrə paylanmasının analizi 2004-cü
ildən 2007-ci ilədək onların artması, 2008-ci ildə isə həmin parametrlərin azalması müşahidə olunur (şəkil
1.9.).
1188
99.58
83.84
9.73
24.59
37.54
73.93
37.60
62.65
716
620
859
634
540
721
576
435
672
1
10
100
1000
10000
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
ille r
E
*1
0
^
1
1
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
N
Şəkil 1.9. İllər üzrə zəlzələlərin enerjisinin və sayının paylanması qrafiki
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi respublikadakı seysmik stansiyalar həmçinin zəif yerli təkanları
(K=4-6) qeydə alır. Bunlardan bir çoxu sadəcə 1 və ya 2 stansiya tərəfindən qeyd olunmuşdur. Episentr
məsafələri S-P<3 olan zəlzələlərin episentrlərinin koordinatları onların qeyd etdiyi stansiyaların
koordinatları kimi təyin oluna bilər.
Yüksək həssaslı telemetrik stansiyalar zəif zəlzələləri (K<4 və ml<1) qeyd etməyə imkan yaradır.
Lakin, onların maqnitudasını və enerji sinifini təyin etmək mümkün olmamışdır. İl ərzində qeydə alınmış
zəif təkənların sayı 187 olmuşdur cədvəl 1.3. Qeyd etmək lazımdır ki ,onların sayı ötən il daha çox idi.
Bəzi stansiyalarda (Nardaran, Qobu, Qala və s.) ətraf ərazidəki küylər ilə əlaqədar olaraq zəif
təkanları araşdırmaq mümkün olmamışdır.
Siyəzən, Pirqulu, Gəncə, Şəki və Lənkəran seysmik stansiyalainda aparılan müşahidələr göstərir
ki, Pirqulu seysmik stansiyası tərəfindən daha çox zəif zəlzələlər qeyd olunmuşdur (şəkil 1.10).
2
11
14
133
26
0
20
40
60
80
100
120
140
SIZ
GNC
LKR
PQL
SEK
stansiyalar
N
Şəkil 1.10. Stansiyalar üzrə zəif zəlzələlərin paylanması qrafiki
1.1. 2008-ci ildə Azərbaycan və ona bitişik ərazilərin seysmik aktivliyi
Tədqiqat ərazisinin seysmik aktivliyinin analizi 2008-ci ildə baş vermiş zəlzələlər kataloqundan
seçilmiş, itirilmədən qeydə alınmış zəlzələlər əsasında aparılmışdır. 2008-ci ildə də əvvəlki illər kimi
Azərbaycan ərazisi üzrə K≥9.0 olan zəlzələlər itirilmədən qeydə alınmışdır. Kataloq və episentrlər
xəritəsi əsasında seysmik aktivlik xəritəsi tərtib olunmuşdur.
2008-ci ildə seysmik aktivlik əsasən Böyük Qafqazın cənub şərq yamacında müşahidə olunub. Bu
fonda Şamaxı və Zaqatala-Laqodexi ərazisində A
10
=0.4-1.2 qiymətli zonalar qeyd olunmuşdur. Bununla
yanaşı İranla sərhəd olan Naxçıvan zonasında və Abşeron bölgələrində aktiv sahələr meydana gəlmişdir.
Seysmik rejimin zamana görə dəyişməsini izləmək üçün 2008-ci illə bərabər 2007-ci ilin aktivlik
xəritəsi tərtib olunmuş və müqaisəli analiz aparılmışdır (şəkil 1.1.1, 1.1.2). 2007-ci ildəkindən fərqli
olaraq, 2008-ci ildə Şamaxı zonasında aktivliyin səviyyəsi bir qədər enmişdir. Şəkildən göründüyu kimi
Talış və şimalı Xəzər zonaları 2008-ci ildə aktiv deyildir.
Şəkil 1.1.1 Azərbaycan ərazisində 2007-ci ildə seysmik aktivlik xəritəsi
Şəkil 1.1.2. Azərbaycan ərazisində 2008-ci ildə seysmik aktivlik xəritəsi
4>3>6>
Dostları ilə paylaş: |