40
Orxan Zamanov
tariximizin araşdırılmasında, xüsusilə də, islamaqədərki mərhələnin tədqi-
qində müstəsnalığı və aktuallığı danılmazdır (37; 15). Bəzi istisnalarla
“KDQ” dastanında dövrün hərbi gerçəklik və baxışlarının əks olunduğunu
qəbul etmək olar (27, 302, 22; 17; 18; 35, 23).
Digər mənbələr barədə danışmaq üçün müasir tədqiqatlara müraciət
etmək gərəkdir. Belə tədqiqatlar tunc dövrünün hərb işinin, döyüş sənətinin
və savaş tarixini öyrənmək baxımından son illər
xeyli aktuallaşan antropolo-
giya və arxeologiya ilə bağlıdırlar. Bu səbəbdən də, Azərbaycanda Tunc
dövründə hərb işinin öyrənilməsinin tarixşünaslığı ilə əlaqədar araşdırma-
ların əsasını məhz maddi dəlillərə əsaslanan və müasir elmin nailliyyətləri,
texnologiyası və metodologiyasından faydalanan müxtəlif fənnlərin qovşa-
ğında fəaliyyət göstərən elmlər vasitəsilə həyata keçirmək lazımdır (69; 56).
Hər bir müharibə özü-özlüyündə miqyaslı və kütləvi cinayət hadisəsi-
dir (fəaliyyətidir). Sıravi kriminalistik təhqiqat və araşdırma qısa vaxt kəsi-
yində məhdud cinayətin araşdırılması ilə məşğul olur. Tarix boyu baş ver-
miş çoxsaylı basqınlar, münaqişələr və müharibələrin araşdırılması və tədqi-
qi ayrıca elmi-metodoloji yanaşma tələb edir.
Bu günki dəyişən dünyada hal-hazırda ən aktual və həlli tapılmayan
məsələlərdən biri də, dövlətlərin hərbiləşməsi (militarizasiyası) və hərbisiz-
ləşməsidir (demilitarizasiya). Müasir dövrdə silahlanmanın tərəfdarları ilə
silahsızlaşdırma mübarizləri (pasifistlər) arasındakı ziddiyyətlər xüsusi ak-
tuallıq qazanmışdır. Çünki, keçmiş illərdən və əsrlərdən fərqli olaraq müasir
silahlar artıq insanlığın, təbiətin və planetin varlığına təhlükə yaratmaq iqti-
darındadır. Bu vəziyyət elm və texnologiyanın inkişafı ilə daha da, kəskin-
ləşərək ilbəil qlobal təhlükə həddinə çatır. Belə bir durumda nüvə silahına
malik dövlətlərin və ya kimyəvi-baktereoloji silahlara malik hər hansı bir
qüvvənin müharibə törətməsi bəşəriyyət üçün onun bütün tarixi boyu və hət-
ta iki dünya müharibəsi zamanı verdiyi itgilərdən və dağıntılardan qat-qat
çox məhvə yol açacağı acı gerçəkliyini ortaya çıxarır. Bəs insanlıq öz tarixi
inkişafı ərzində müharibə və savaşlardan yan keçərək indiki inkişafa çata
bilərdimi? Ümumiyyətlə hərbi işin ortaya çıxması hansı zərurətə və səbəb-
lərə bağlı oldu ki, müasir çağda bəşər sivilizasiyası əldə etdiyi silahlarla Yer
planetini dəfələrlə dağıtmaq gücünə sahib oldu. Buna gətirib çıxaran amillər
sırasında ilk yeri bizim sivilizasiyanın onurğa sütunu və əsas yaradıcısı olan
iqtisadiyyat tutur. Azərbaycan da daxil olmaqla istehsaledici iqtisadiyyatın
Yeni daş dövründə Yaxın və Orta Şərqdə yaranması iqtisadi mənafeləri ger-
çəkləşdirmək uğrunda və daha uğurlu həyat şərtləri naminə siyasi maraq-
ların və bu maraqları təmin edəcək bir vasitənin – savaşın ortaya çıxmasına
zəmin yaratdı. Bunun davamı olaraq əsrlər boyu insan müxtəlif silahlar ya-
ratmışdır. Müvafiq təzyiqə davam gətirməsi üçün silahlar möhkəm və daya-
nıqlı olmalı idilər. Nəticədə, insanlığın yaratdığı maddi mədəniyyət nümu-