94
Xronika, Chronicles, Хроника
Beynəlxalq elmi seminar: Qəbələ arxeologiyasi
21 oktyabr 2017-ci il tarixində Qə-
bələ şəhərindəki Qəbələ Arxeoloji Mər-
kəzində SEBA (Seul-Bakı) Azərbaycan-
Koreya Mədəniyyət Mübadiləsi Assosiasi-
yasının, AMEA Arxeologiya və Etnoqra-
fiya İnstitutunun, Koreya Respublikasının
Azərbaycan Respublikasındakı Səfirliyi-
nin birgə təşkil etdikləri “Qəbələ arxeolo-
giyası” Beynəlxalq Elmi Seminarı keçiril-
mişdir. Bu elmi forum Azərbaycan Res-
publikası ilə Koreya Respublikası arasında
diplomatik əlaqələrin qurulmasının 25 illi-
yinə həsr olunmuşdur. Seminarın ideya
müəllifi SEBA Assosiasiyasının sədri Ru-
həngiz Heydərovadır.
Əvvəlcə tədbir iştirakçıları Qəbələ
qədim şəhər yerinin Erkən antik, Səlbir və
Qala hissələri, habelə Qəbələ Arxeoloji Mərkəzi ilə tanış oldular. Bundan
sonra rəsmi açılış mərasimi başlandı. Burada çıxışlardan sonra Qəbələ
arxeoloji ekspedisiyasının 2005-2016-cı illər ərzində fəaliyyətindən bəhs
edən nəşrlərin və SEBA-nın sifarişi ilə Bakı Media Mərkəzinin hazırladığı
95
“Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələ” sənədli filminin təqdimatı oldu.
Filmdə SEBA-nın 2005-2016-cı illərdə Qəbələ rayonunda həyata keçirdiyi
arxeoloji layihənin nəticələri, qədim və müasir Qəbələ şəhəri barədə mə-
lumatlar öz əksini tapmışdır.
Seminar açıq elan olunduqdan sonra Azərbaycan, Koreya, Rusiya və
Almaniya alimlərinin proqrama daxil edilmiş 25 məruzəsi dinlənildi.
Çıxış üçün ilk söz AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun
direktoru Maisə Rəhimovaya verildi. Onun “Azərbaycanın arxeoloji irsinin
öyrənilməsində Qəbələ qazıntılarının rolu” adlı məruzəsində Qəbələdə ar-
xeoloji tədqiqatların aparılmasını zəruri edən bir sıra amillər araşdırılır, ar-
xeoloji tədqiqatların yeni mərhələsində SEBA-nın texniki və maliyyə dəstə-
yinin əhəmiyyəti xüsusi vurğulanır. Məruzəçi Qəbələdə müxtəlif dövr və
problemlər üzrə 5 ekspedisiyanın fəaliyyət göstərdiyini nəzərə çatdıraraq
Qəbələ arxeoloji ekspedisiyasının beynəlxalq statusu məsələsinə toxunur,
həmin ekspedisiyada Azərbaycan və Koreya arxeoloqlarının uğurlu tande-
minin formalaşdığını qeyd edir. Qəbələdə arxeoloji tədqiqatların aparılması
üçün beynəlxalq standartlara cavab verən Qəbələ Arxeoloji Mərkəzi, onun
nəzdindəki muzey, arxeoloji fond və laboratoriyanın timsalında yüksək sə-
viyyəli maddi-texniki bazanın yaradıldığını diqqətə çatdıran alim Qəbələdə
arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilmiş abidələrin konservasiyası və
bərpasının da paralel surətdə həyata keçirilməsinə dəyər vermişdir.
“Qəbələnin tarixinə dair” məruzəsi ilə çıxış edən akademik Teymur
Bünyadov əvvəlcə Qəbələ rayonu ərazisində aşkar olunmuş müxtəlif dövr-
lərə aid arxeoloji abidələri xronoloji ardıcıllıqla nəzərdən keçirmiş və belə
bir nəticəyə gəlmişdir ki, bu bölgədə həyat 600 min il əvvəl başlamış, fasilə-
96
Xronika, Chronicles, Хроника
siz olaraq indiyə kimi davam edir. Məruzənin ikinci hissəsi qədim Qəbələ
şəhərinin əhəmiyyətinin təhlilinə həsr olunmuşdur.
Qəbələ ekspedisiyasının ümumi rəhbəri İlyas Babayevin Ülviyyə
Heydərova ilə birgə hazırladıqları “Qəbələ” məruzəsində qədim Qəbələ şə-
hərinin Erkən antik dövrə aid ərazisində son illərdə aparılmış arxeoloji qa-
zıntıların nəticələri süzgəcdən keçirilir, bu sahədə Son tunc-ilk dəmir döv-
ründən başlayaraq I əsrin axırlarına kimi yaşayışın olduğu, şəhərin e.ə. I mi-
nilliyin ortalarında formalaşdığı fikri irəli sürülür.
Qəbələ ekspedisiyasının rəhbərlərindən biri olan Qafar Cəbiyevin
“Qəbələnin ilkləri” məruzəsi, adından da göründüyü kimi, Qəbələnin Alba-
niyanın arxeoloji abidələri arasında aparıcı mövqeyini əks etdirən məqam-
lara həsr olunmuşdur. Alim çıxışında Qəbələnin yeni, daha bir ilkə imza at-
masının zəruriliyini əsaslandıraraq Qəbələdə ilboyu fasiləsiz işləyən komp-
leks ekspedisiyanın yaradılması və bu əsasda Qəbələ Arxeoloji Mərkəzinin
regional Elmi Mərkəzə çevrilməsi təklifini irəli sürmüşdür.
Qüdrət İsmayılzadə Seminara “Qədim Qəbələnin ilk tədqiqatçısı Da-
vud bəy Şərifov və onun Azərbaycan arxeologiyasının inkişafında böyük ro-
lu” məruzəsi ilə qatılmışdır. Natiq çıxışında D. Şərifovun elmi fəaliyyətini
ardıcıllıqla şərh etmiş və belə bir qənaətə gəlmişdir ki, bu istedadlı tədqiqat-
çının rəhbərliyi altında qədim Qəbələ şəhərində aparılmış ilk arxeoloji işlər
həmin abidənin öyrənilməsinin perspektivlərini üzə çıxararaq gələcək geniş-
miqyaslı qazıntılar üçün əsas olmuşdur.
Azad Zeynalov və Mənsur Mənsurovun “Quruçay mədəniyyətinin
Böyük Qafqazda izləri” məruzəsində son illərdə Qəbələ rayonu ərazisindən
ilk dəfə tapılmış paleolit dövrünün aşel mərhələsinə aid əmək alətləri təhlil
edilir. Çopper-qiqantolit tipli əmək alətinin Azıx mağarasında analoqunun
olması müəyyənləşdirilir və bu əsasda Quruçay mədəniyyətinin Qəbələ ra-
yonu ərazisinə yayıla bilməsi imkanı haqqında fikir irəli sürülür.
Nəcəf Müseyiblinin “Qəbələdə “Qalayeri” ekspedisiyasının qazın-
tıları” adlı məruzəsində əsas yer Qalayeri son xalkolit dövrü yaşayış məskə-
nində aparılmış tədqiqatların ilkin nəticələrinin şərhinə ayrılmışdır. Bu abi-
dədə müxtəlif tikili, təsərrüfat və ideoloji əhəmiyyətli maddi-mədəniyyət
qalıqları ilə yanaşı bir sıra qəbirlər də aşkar olunmuşdur. Bunların arasında
bir katakomba hələlik Qafqazda bu tipə aid ən qədim qəbir hesab olunur.
Məruzənin sonunda natiq belə bir qənaətə gəlir ki, Leylatəpə mədəniyyə-
tinin digər abidələri kimi Qalayeri də Şərqi Anadolu və Şimali Mesopotami-
yanın Son xalkolit ənənələri ilə irsən bağlıdır.
Koreya tərəfindən Qəbələ ekspedisiyasının rəhbərlərindən biri olan
Kim Jongil “Qafqaz Albaniyasının paytaxt şəhəri olan Qəbələnin Səlbir əra-
zisində urbanizasiyanın meydana gəlməsi” mövzusunda məruzə ilə çıxış
etdi. Tədqiqatçının fikrincə, Səlbirdə aparılmış arxeoloji qazıntı işləri gös-
97
tərmişdir ki, Qafqaz Albaniyası həm yerli, həm də digər sivilizasiyaların
mədəniyyət ünsürlərini özündə cəmləşdirmişdir. Məruzədə Qafqaz Albani-
yasında gedən urbanizasiya prosesi və qonşu ölkələrlə siyasi əlaqələr prob-
lemi üzrə mülahizələr geniş yer almışdır.
Qəbələ ekspedisiyasının rəhbərlərindən biri olan Ceyhun Eminli
“Qəbələnin Səlbir yaşayış yerinin cənub və cənub-qərb kənarlarında arxeo-
loji tədqiqatlar” məruzəsində Səlbirin cənub və cənub-qərbində aparılan
arxeoloji qazıntı işlərinin daşıdığı məqsədi araşdırır, bunun əsasən cənubda
darvaza yerinin mövcud olub-olmaması, Səlbir və Qala sahələrinin xəndək
vasitəsi ilə iki yerə bölünməsinin hansı dövrə təsadüf etməsinin müəyyən-
ləşdirilməsindən ibarət olduğunu bildirir. Tədqiqatçı qazıntılar nəticəsində
aşkar edilmiş tikililərin quruluşu, xristian və müsəlman qəbirləri, su təchi-
zatı sistemi, təndirlər, ocaq qurğuları, təsərrüfat və zibil quyuları haqqında
ətraflı məlumat vermiş və belə bir ilkin nəticəyə gəlmişdir ki, üst mədəni tə-
bəqə XII-XV əsrlərə aiddir.
Koreyalı mütəxəssislər Kwon Ohyoung, Kim Gyu-ho və Yoon Ji-
hyun müştərək hazırladıqları “Azərbaycanın Səlbir ərazisindən aşkar edilən
şüşə məmulatlarının xüsusiyyətlərinin və tərkibinin tədqiqi” məruzəsində
müxtəlif qəbirlərdən tapılan, II-V əsrlərə aid edilən şüşə nümunələrinin
soda-əhəng, soda, mineral tərkibli olması haqqında məlumat verir və bu
əsasda ümumiyyətlə şüşə istehsalı, onun yayılması məsələlərini araşdırırlar.
Koreyalı tədqiqatçı Lee Jaewook “Qəbələ və Dizaxlı ərazilərinin
üçölçülü (3D) qeydiyyatı” məruzəsində Qəbələ və Dizaxlının sadə topoq-
rafik xəritələlərinin çəkilməsi ilə yanaşı müvafiq ərazinin Koreya texnolo-
98
Xronika, Chronicles, Хроника
giyalarının tətbiqi sayəsində 3D formatında skan edilməsi barədə məlumat
vermişdir.
Seminarda Rusiyanı təmsil edən Anatoliy Kantoroviç “Şərqi Avro-
pada skif heyvan təsvirlərinə təsirdə Transqafqaziyanın rolu” adlı məruzə-
sində Şərqi Avropanın müvafiq incəsənət üslubuna qədim yunan, Frakiya və
Qərbi Asiya (Assuriya, Urartu, Hett və Əhəməni mədəniyyətləri) incəsənə-
tinin təsirindən bəhs edir, Azərbaycan (Mingəçevir, Gəncə, Mil düzü, Ab-
şeron) abidələrindən aşkar olunmuş materiallar əsasında belə bir qənaətə
gəlir ki, skif incəsənət üslubuna Qərbi Asiya mədəniyyətlərinin təsirində
Transqafqaziya, o cümlədən, Azərbaycan vasitəçi rolunu oynamışdır.
“Qafqaz bölgəsi, xüsusilə Qəbələ tunc və dəmir dövrlərində. Ümumi
cərəyanlar və tədqiqat perspektivləri” məruzəsi ilə seminarda iştirak edən
Almaniya təmsilçisi Andreas Schachner çıxışında Azərbaycan təbiətinin
rəngarəngliyinin burada məskunlaşan əhalinin müxtəlif həyat tərzinin for-
malaşmasına göstərdiyi təsirdən və bu prosesin arxeoloji cəhətdən öyrənil-
məsinin zəruriliyindən bəhs etdi. Tədqiqatçı belə bir nəticəyə gəlir ki, Qə-
bələ bölgəsinin mədəni irsi oturaq həyat sürən ilk cəmiyyətlərdən Albaniya
dövlətinin yaranması dövrünə kimi mədəni inkişaf səviyyəsini öyrənməyə
imkan verir.
Təvəkkül Əliyev “Nərgiztəpənin antik dövr təbəqəsində tədqiqatlar”
adlı məruzəsində Xocavənd rayonu ərazisində yerləşən arxeoloji abidələr
kompleksi haqqında məlumat verdi. Tədqiqatçı öz çıxışında bildirdi ki,
abidə əsasən üç mədəni təbəqədən ibarətdir: tunc və erkən dəmir dövrü,
antik dövr və orta əsrlər. Alim belə bir mülahizə söylədi ki, antik dövr təbə-
99
qəsində aşkar olunan, iri oval daşlardan və çiy kərpiclərdən hörülmüş divar
qalığı, ola bilsin ki, təpəni bütün çevrəsi boyu əhatə edən divarın bir fraq-
mentidir.Tədqiqatlar nəticəsində Nərgiztəpə ətrafında küp qəbirlərinin ol-
duğu da müəyyən edilmişdir.
Qoşqar Qoşqarlının məruzəsi “Qafqaz Albaniyasının antik dövr
nadir qəbir tiplərindən biri haqqında” adlanır. Burada söhbət gedən qəbirlərə
münasibətdə tədqiqatçı əvvəllər elmi ədəbiyyatda işlədilmiş “vanna qəbir-
ləri” və ya “gil tabut qəbirləri” terminlərindən fərqli olaraq “saxsı sarko-
faqlar” termininə üstünlük verir. Məruzədə qeyd olunduğuna görə, bu tipə
aid qəbir abidələri əsasən Qəbələ rayonunda və ona qonşu ərazilərdə aşkar
edilmişdir. Tədqiqatçı Albaniyanın hüdudlarından kənarda üzə çıxarılmış bu
tipə aid qəbirləri də nəzərdən keçirərək onların etno-mədəni mənsubiyyəti
və Albaniyada yayılma dövrü barədə mövcud olan müxtəlif mülahizələri
şərh edir.
Bəhlul İbrahimlinin “Qafqaz Albaniyası və Naxçıvan” məruzəsində
Naxçıvanın müəyyən dövr ərzində Albaniyanın tərkibində olması fikri əsas-
landırılır. Bu zaman ərəb müəllifi əl-İstəxrinin (X əsr) Arranın cənubda
Araz çayı yaxınlığındakı Haciran adlı yerə kimi uzandığı fikri ön plana
çəkilir. Məruzəçi hesab edir ki, Naxçıvanın qədim yaşayış məntəqələrindən
Azaciran (Xaraba Gilan arxeoloji abidəsi) həm adına, həm də coğrafi möv-
qeyinə görə Hacirana daha çox uyğun gəlir. Tədqiqatçı bir sıra toponimləri
nəzərə alaraq alban və qarqar tayfalarının Naxçıvan ərazisində də məskun-
laşması haqqında mülahizə söyləyir.
Mübariz Xəlilov “Qəbələ rayonu ərazisindəki Cotari (Nic kəndi)
alban xristian məbədi haqqında” məruzəsində yaxın keçmişdə bu xristian
kilsəsinin pir kimi fəaliyyəti, burada əsas sitayiş obyektinin daş olması
barədə məlumat verir. Arxaik bütpərəstlik inamına uyğun olaraq səcdəgaha
çevrilən daş kilsənin içərisində qərar tuturdu. Tədqiqatçı bunun səbəbini
əhalini xristian məbədlərinə cəlb etmək üçün kilsələrin bir sıra hallarda büt-
pərəstlik obyektlərində inşa edilməsində görür. Məruzəçi nəzərə çatdırır ki,
hal-hazırda Cotari məbədində udilərin dini mərasimləri icra edilir.
Koreya nümayəndəsi Jaehyun Lee “Silla dövrü və Qafqaz Albaniya-
sında süni kəllə deformasiyasının təhlili” məruzəsində Koreyada e.ə. I
əsrdən e. 668-ci ilinə kimi hakimiyyətdə olmuş Silla sülaləsinə məxsus
şəxslərə kəllənin süni deformasiyasının xas olması, bu yaxınlarda Silla
dövrü abidəsində belə bir kəllə qalığını aşkar etməsi barədə məlumat verir.
Məruzəçinin fikrincə, Silla mədəniyyəti Mərkəzi və Qərbi Asiya mədəniy-
yətləri ilə bağlı olmuşdur. Qəbələnin Səlbir ərazisində də katakombalarda
kəlləsi süni deformasiya edilmiş skeletlərin qeydə alınmasına diqqət yetirən
tədqiqatçı Qafqaz Albaniyasını da bu sıraya aid edir.
100
Xronika, Chronicles, Хроника
Xuraman Əhmədova “Qəbələni tədqiq edən arxeoloq alimlər” adlı
məruzəsində qədim Qəbələ şəhərinin arxeoloji tədqiqində rolu olan bir neçə
nəslin nümayəndələrinin fəaliyyətini təhlil etdi. Məruzəçi öz çıxışında Qə-
bələ ekspedisiyasının gənc arxeoloqlar yetişdirən bir məktəb olduğunu xü-
susi vurğulayaraq bildirdi ki, gələcəkdə Qəbələnin tədqiqi etibarlı əllərdə
olacaqdır.
Məhəbbət Paşayeva “Qəbələ bölgəsində qədim alban ənənələrinin
izləri” məruzəsində göstərdi ki, alban mədəniyyəti transformasiyaya uğrasa
da, onun qədim, zəngin ənənələri xüsusilə alban tayfa ittifaqına daxil olmuş
udilərin məskunlaşdığı Qəbələ bölgəsində xalqın məişətində və arxaik
inanclarında özünü büruzə verməkdədir. Bu bölgədə qorunub saxlanılmış al-
ban məbədləri həm xristian idilər, həm də müsəlmanlar üçün müqəddəs
ziyarətgah olaraq qalmaqdadır.
Bəhmən Əliyev “Qəbələnin etnoqrafiyası haqqında” məruzəsində
Qəbələ bölgəsinin müasir təsərrüfat və sənətkarlığının qədim köklərdən
bəhrələndiyini nəzərə çatdırmışdır. Tədqiqatçı varislik nümunəsi kimi qə-
dim Qəbələ şəhərində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş müxtəlif tip-
li təndir qalıqlarını ön plana çəkir və diqqəti orta əsrlərdə burada mövcud ol-
muş Təndirçi məhəlləsinə, habelə şəhərin təndir quran müasir Pastar məhəl-
ləsinə yönəldir.
Əsəd Əliyev “Qəbələ folklorunun əsas xüsusiyyətləri” məruzəsində
arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış çoxsaylı əkinçilik alətlərini Qəbələnin
zəngin folklorunun maddi sübutları kimi dəyərləndirdi. Onun fikrincə, hə-
min maddi sübutlar şifahi xalq yaradıcılığında əks olunaraq yaddaşlara həkk
edilməklə nəsildən-nəsilə ötürülmüşdür.
Koreyalı mütəxəssislər Kang-Jae Lee və Jaewon Ahn “Qafqaz Al-
baniyası və Qafqaz dağları Şərq və Qərb ədəbiyyatlarında: Plininin “Təbii
tarix” əsəri və “Shan Hai Ching”” adlı məruzədə, habelə Whol Hoi Kim və
Heonjoo Sohn “Azərbaycana ədəbi keçid: Bayron, Şelli və Brext” adlı mə-
ruzədə əsasən Qafqaz dağlarının müxtəlif mənbələrə hansı ad altında düş-
məsi məsələsini, Qafqazla bağlı gerçəklər və əfsanələri araşdırmışlar.
İradə Nəcəfovanın “Oktavian Avqustun Qəbələdən tapılmış sikkəsi”
adlı məruzəsində Avqustun hal-hazırda saxlanıldığı yer məlum olmayan gü-
müş denarisindən bəhs edilir. Tədqiqatçı sikkənin fotosu və Milli Azərbay-
can tarixi muzeyinin kolleksiyasına daxil olan oxşar sikkə əsasında Qəbələ
tapıntısının təsvirini verir.
Bu sonuncu məruzənin dinlənilməsi ilə Seminar öz işini başa vur-
muşdur. Elmi forumun materialları Seminarın açılışı ərəfəsində Azərbaycan,
rus və ingilis dillərində bir məcmuədə nəşr olunaraq məruzəçilərə təqdim
edilmişdir (Beynəlxalq Elmi Seminar. Qəbələ arxeologiyası. Bakı: CBS,
2017, 224 səhifə). Məcmuəyə proqramdan kənar daha 8 məruzə (müəlliflər:
101
Arif Məmmədov, Əkbər Bədəlov, Gülanə Əliyeva, Hüseyn Məmmədzadə,
Nəsib Muxtarov və İntizar Bədəlova, Natiq Alışov, Sevinc Quliyeva, Taleh
Əliyev) materialları daxil edilərək çap olunmuşdur.
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi:
tarix üzrə fəlsəfə doktoru Mübariz C.Xəlilov
Dostları ilə paylaş: |