Cild: 0 Say: issn 2218 – 0346 2017
Yüklə 4,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tunc dövründə orta Kür hövzəsinin məskunlaşmasının təbii-coğrafi şəraiti … 11 Orta Kür hövzəsinin ilk tunc dövrü yaşayış yerləri strateji və təsərrüfat üçün əlverişli mövqelərdə yerləşmişdir. Yaşayış yerlərinin yüksək dağlıq və ovalıqların birləşdiyi ərazilərdə olması, əkinçiliyin və maldarlığın inkişafına şərait yaratmışdır. Ərazinin coğrafi mövqeyi də e.ə. III minillikdə əhalinin intensiv məskunlaşmasına şərait yaratmışdır. Yaşayış yerlərində mədəni təbəqənin 2-4 m qalınlığında yığılması, burada oturaq həyat tərzinin uzun müddət davam etdiyini göstərir. Kür-Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsinə aid yaşayış binaları başlıca olaraq dairəvi planlıdır. Evlər bir-birinin yaxın- lığında, aralarında müəyyən keçid saxlanmaqla tikilmişdir. Ehtimal ki, yaşa- yış binaları ensiz və dar küçələrlə bir-biri ilə əlaqələnmişdir. Erkən mərhə- ləyə aid dairəvi planlı evlər çay daşlarından hörülmüş təməl üzərində möh- rədən, yaxud çiy kərpicdən tikilmişdir. Tunc dövrünün ikinci böyük inkişaf mərhələsində həm əkinçiliklə, həm də maldarlıqla məşğul olan tayfaların iqtisadi və ictimai həyatında tamamilə yeni keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir. Yarımköçəri maldarlıq təsərrüfatın bir sahəsi kimi ortaya çıxır. Ən çox isti yay aylarında dağlara köçən tayfalar getdikləri yerlərin əlverişli sahələrində daimi düşərgə salır- dılar. Bəzən müvəqqəti salınmış düşərgələrini də daimi yaşayış məskənləri halına gətirirdilər. Bu hal artıq dağlıq ərazilərin sürətlə məskunlaşması demək idi. Ağstafa ərazisindəki Çoban daşı yaşayış yeri və mağaralarını buna misal göstərə bilərik. Əkinçiliklə məşğul olan tayfalar isə yenə də düzən və dağətəyi zonalarda məskun olaraq məşğul olduqları sahə üzrə xeyli keyfiyyət dəyişiklikləri yaratmışdılar. Tayfalararası ziddiyyətlərin meydana gəlməsinə səbəb olan iri mal- qara sürülərinin, zəngin taxıl ehtiyatının olması toqquşmalarla nəticələnirdi ki, bu da təbii olaraq yaşayış yerlərinin görkəminə də təsir edirdi. Yaşayış yerləri maksimum şəkildə müdafiə qabiliyyətlərini artırmağa başlayırdı. Müdafiə istehkamlı və müdafiə qurğulu yaşayış yerləri bu dövrlərdə mey- dana çıxırdı. Mükəmməl tikinti texnikasına bələd olan bölgə sakinləri inşaat materialı kimi çiy kərpicdən, möhrədən, daşdan, qamışdan istifadə edirdilər. Bəzən mürəkkəb quruluşlu müdafiə istehkamları dördkünc bürclərlə daha da möhkəmləndirilirdi. Bu dövrdə və eləcə də tunc dövrünün sonlarında Sarı- təpə, Babadərviş, Mingəçevir kimi müdafiə qalalı və hasarsız daimi yaşayış yerləri ilə yanaşı mövsümlük yurd yerləri də yaranmağa başlayırdı. Əhali çoxluğu son tunc dövrünün yaşayış yerlərində yarımqazma tipli evlərin ge- niş yayıldığını göstərir (Yastıtəpə, Novruzlutəpə, Qiyaməttəpə yaşayış yerləri). Orta Kür hövzəsi adlandırdığımız Gəncə-Qazax bölgəsində həmçinin indi Ermənistan adlandırılan Qərbi Azərbaycanın tunc dövrü abidələrinin yaradıcıları eyni etnik xüsusiyyətləri daşıyan Azərbaycanın qədim yaylaq- qışlaq maldarlığı ilə məşğul olan tayfaları olmuşdur. 12 Şamil Nəcəfov İlk tunc dövrünün orta mərhələsindən başlayaraq Kiçik Qafqazın yüksək dağ silsilələri, o cümlədən: Daşkəsən, Gədəbəy, Göygöl və Kəlbəcər ərazisində intensiv məskunlaşma prosesi getmişdir. Yaylaq maldarlığının meydana çıxması ilə əlaqədar olaraq qeyd olunan bu ərazilərdə müvəqqəti sığınacaq məqsədli tikililər inşa edilmişdir. Dövrün insanları gündüzlər münbit otlaqlarda heyvanları otarır, gecələr isə onları təhlükədən qorumaq üçün bu tikililərdə saxlayırdılar (Ağstafa rayonu, Çobandaşı). Qədim mal- darlar ən zəngin otlaqlarda, konkret mövqelərdə məskən salır, özləri və mal- qaraları da bu tikililərdə sığınacaq tapırdılar [3, s. 172]. Orta Kür hövzəsinin yüksək dağlıq ərazilərinin maldar əhali tərəfindən ilkin məskunlaşması tarixinin öyrənilməsi, şübhəsiz, yalnız arxeoloji tədqi- qatlarla mümkündür. Bu baxımdan, İ.Cəfərzadənin Daşkəsən rayonunda Xoşbulaq yaylağında apardığı arxeoloji qazıntıları xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Burada erkən tunc dövrünə aid kurqanın qazıntısı Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq ərazilərinin maldar əhali tərəfindən hələ Kür-Araz mədəni- yyəti dövründə məskunlaşmağa başlamasını əsaslı şəkildə sübut etdi [5]. Azərbaycanda yüksək dağ silsiləsində ilk dəfə olaraq erkən tunc dövrünə aid möhkəmləndirilmiş yaşayış yeri XX əsrin 70-ci illərində Tərtərçayın yuxarı axarında – Yazyurdu adlanan ərazidə aşkar edilmişdir. Burada dairəvi və ovalvari tikili qalıqları qeydə alınmışdır. Abidədən əldə edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələri e.ə. III minilliyə aid edilmişdir [6]. Q.İsmayılzadə həmin ərazilərdə Yazyurdu, Taxta, İstisu, Zalxa, Qaragöl, Zalxagöl, Alagöl və s. yüksək dağlıq sahələrdəki petroqlifləri yaylaq mal- darlarının həkk etdiyini qeyd etmişdir. Bu isə onu sübut edir ki, yaylaq-qış- laq maldarlığı ilə məşğul olan əhali eyni zamanda yüksək dünyagörüşə və mənəvi mədəniyyətə malik idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ərazilərdə hələ də öyrənilməmiş neçə yaşayış yerləri və qayaüstü təsvirlər vardır. Q.S.İsma- yılzadə Kəlbəcər təsvirlərinin ən qədim nümunələrini e.ə. IV-III minilliklərə – Azərbaycanın yüksək dağlıq ərazilərinin maldar tayfalar tərəfindən məs- kunlaşmağa başladığı dövrə, ən son təsvirləri isə e.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəllərinə aid etmişdir [6, с. 97]. Kəlbəcərdə Yazyurdu adı ilə tanınan ilk tunc dövrü yaşayış yeri Qaraarxac çayının sahilində yerləşir. Bu yaşayış yerinin ətrafı 2 metr qalınlığı olan müdafiə divarı ilə əhatə edilmişdir. Daşkəsən ərazisində və Tovuz rayonunun dağlıq yerlərində qismən də olsa tikili qalıqlarını araşdır- mış, onların bir neçəsinin daxilində yerüstü zəngin arxeoloji material əldə edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bütün bu tikililər qədim maldar əhali tərəfindən inşa edilmişdir. Açıq, dəyə tipli bu tikililərdən maldarlar özləri və mal-qara üçün sığınacaq kimi istifadə etmişlər. Heç şübhəsiz ki, bütün bu tikililər mövsümi səciyyə daşımışdır. Gədəbəy ərazisində isə daş tikinti qa- lıqları dağətəyi və düzən ərazilərinin oturaq əkinçi-maldar əhalisinin yaylaq Yüklə 4,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|