Çİn y a z I s I y L e yazilmiş b a r b a r glossalari m e s e L e s I

320 

L. LİGETİ 

aynı mânaya gelen eski Cürçice (K i n - ş i) huo-li-han (xoriğan) kelimesini yanlış 

yere bu kelime ile alâkalı saymıştır. Zira Moğolcadan (Moğ. guriğan) 

alınmış olan bu kelime ile yukarıki kelime arasında hiçbir münasebet 

yoktur. Meh-tîh-oh 'haber' (medi'e) kelimesini izah ederken yalnız Goldca 

mode kelimesini zikretmiştir. Halbuki bu kelime mecige şeklinde Mançu 

dilinde de kullanılır ; Cürçice -di-ye mukabil Mançuca -ci- kaideye uy­

gundur ; lügatte bu hususta birçok misaller vardır. Cürçice medi'e ve Man­

çuca mecige kelimeleri Moğolcadan alınmıştır (Moğolca medege, mede'e 

 'bilmek'). Bu misallerin sayısını Grube'den başka, Wylie'den ve 

Cürçice ile uğraşan birçok Japon araştırıcılarından alınmış kelimelerle 

kolaylıkla artırabiliriz. 

7. Türk, Moğol, Mançu glossalariyle şimdiye kadar yalnız katî olarak 

bilinen dillerle meşgul olduk. Bu dillere Tokhar, Soğd, Khotan - saka, 

Fars, Tibet, hattâ Tangut (Sia-hia) dillerini de ilâve edebiliriz. 

Bu suretle barbar dillerine ait Çin yazısiyle yazılmış tanıklarla alâkalı 

bütün meseleleri sıralamadığımızı söyliyelim. Çin kaynaklarında, yukarda 

sıralanan dillerden başka, daha birçok dillerden bahsedilir ve bu hususta 

arasıra birçok mühim tanıklar zikredilir. Türkologları burada her şeyden 

evvel VI. asırdan önce bu diller arasında Türkçe ile birleştirilebilecek 

dillerin alâkadar edeceği tabiîdir. Mongolistler en çok Moğol dilinin  V I I . 

asırdan önceki izlerini anyacaklar ve XI. asırda Pei-lu barbarlarının dilinde 

Moğolca ğuçin '30' kelimesini bulan Pelliot'nun haberini sevinçle karşı-

lıyacaklardır.

1

 Bu alâka gayet tabiîdir. Yalnız, türkologların her yerde 

Türk dilinin, mongolistlerin her yerde Moğol dilinin kokusunu almaları 

doğru değildir. Birçok araştırıcılar, hiç düşünmeden İç Asya'nın bugünkü 

dil durumunun eski duruma benzediği fikrine kapılarak, bu yerlerde 

bundan 1.500, 2.000 yıl önce bugün konuşulan dilleri ararlar. En büyük 

yanlışlıklar bu düşünceden doğmaktadır. Halbuki, bunun böyle olmasına 

imkân yoktur. Bilindiği gibi, bugün bilinen "büyük" diller, o zaman 

uçlarda konuşulurdu. Sonra, o zaman yaşıyan mühim ve büyük dillerin 

birçoğu, aradan geçen uzun asırlar içinde tamamiyle unutulmuştur. 

Çin kaynaklarında zikredilen ve şimdiye kadar bugünkü dillerle 

birleştirilemiyen diller arasında bilinmiyen veya kısmen bilinen dillere 

tesadüf edilir. Bu iki kategoriyi birbirinden ayırmak kolay değildir. Çünkü 

bunlara ait elimizde toplu metinler yoktur. Bize kadar gelen 15—20 glos-

saya istinaden sağlam hükümler verilemiyeceği şüphesizdir. 

Kısmen bilinen diller arasında, şimdiye kadar yapılan araştırmalar 

sayesinde, kısa bir müddet içinde glossalarını aydınlatabileceğimizi ve bu 

suretle hiç olmazsa tipini tâyin edebileceğimizi ümidettiğimiz dilleri 

zikredebiliriz. Bu bakımdan bugün aşağıdaki dillerden bahsedilebilir : 

1

 P. Pelliot, Neuf notes sur des questions d'Asie Centrale, VIII. Un mot mongol 

sous les T'ang : T'oung Pao XXVI (1929), 250—252. 

---

Ç İ N YAZISİYLE  Y A Z I L M I Ş BARBAR  G L O S S A L A R I  M E S E L E S İ 321 

a)  K ı t a y dilinin bir Moğol dili olduğu anlaşılıyor.

1

 Pelliot'ya göre, 

bu dil kuvvetli bir palatalisatio arz eder. Bu dile ait glossaları topladım. 

Bu husustaki araştırmamı kısa bir müddet içinde neşretmek istiyorum. 

b)  S i e n - p i dili de bir Moğol diline benziyor. Bu hususta elimizde bulunan 

mahdut tanıklar arasında gayet enteresan birkaç kelime vardır.

2

 c)  T u -

y ü - h u n veya 'A -j a dili, Çin'lilere göre, Sien-pi diline benzer. Bu husustaki 

glossalar bu iddiayı destekliyor.

3

 d)  T ' o - ' p a veya  T a b g a ç diline ait 

elimizde epeyce glossa vardır. Bu dilin bir Türk dili mi, yoksa bir Moğol 

dili mi olduğu bugüne kadar anlaşılamamışsa da, bu meselenin yakında 

aydınlanacağı beklenebilir.

4 

Yeni araştırmalardan beklediğimiz bundan ibarettir. Bunun fazla 

bir şey teşkil etmediğini kabul edelim. 

Çin kaynaklarında zikredilen diğer diller hakkında şimdilik bir şey söyle­

nemez. J u a n - j u a n'ların veya Asya Avarlarının dillerine ait glossalar da 

vardır. Şimdiye kadar bu glossalara istinaden Juan-juan dilinin bir Moğol 

veya Tonguz dili olduğunu ileri sürenler çıkmışsa da, bugün bu glossaların 

katî olarak aydınlatılmasına imkân yoktur. 

Milâttan önceki  H i u n g - n u ' l a r ı n diline ait birçok şahıs adlarından 

başka bize 20—25 glossa kalmıştır. Bir kelime müstesna, bu malzemenin 

bugüne kadar aydınlatılamaması, sadece Çin yazısına atfedilemez. Hiung-

nu dili üzerinde çalışırken başka güçlüklerle de karşılaşıyoruz. Bir defa, 

bu malzeme zaman ve mekân bakımlarından çok dağınıktır : Kronolojik 

hudut, M. ö.  I I I . asırdan M. s. IV. asra kadar uzanır. Coğrafî bakımdan 

1

 Kurakichi Shiratori,  Ü b e r die Sprache des Hiung-nu-Stammes  u n d der  T u n g -

hu-Stâmme. Tokio, 1900.37—58. P. Pelliot,  A p r o p o s des Comans :  J o u r n a l Asiatique 

1920. I, 146, L. Ligeti, A kitaj nep es nylev : Magyar Nyelv  X X I I I (1927), 293—310. 

Willy Barouch, Writing and Language of the  K ' i t a n : Salmony, Sino-Siberian art (Paris, 

1933) 24. 

2

 Shiratori, a.e. 15. ve  m ü t . s. Pelliot :  T ' o u n g Pao XX (1921), 326. Pelliot'nun 

Petersburg'da verdiği bir konferansı yanlış anlıyan Barthold, onun Sien-pi dilini 

bir  T ü r k dili addettiğini çok defe tekrarlamıştır. Bk. W. W. Barthold, Der heutige Stand 

u n d die nâchsten Aufgaben der geschichtlichen Erforschung der Türkvölker : Zeitschr. 

d. D. Morgenl. Ges., Neue Folge  V I I I , 121. ve  m ü t . s., yine onun, Zwölf Vorlesung3n 

über die Geschichte der  T ü r k e n Mittelasiens (Leipzig, 1932), 25. s., yine onun, Encycl. de 

I'Islam  I I I , 948. Barthold'e mukabil W. Kotwicz'm Gontributions aux etudes altaiques 

A — B (Wilno, 1932) adlı eserine bk. (9. s. 1. not). Son zamanlarda Sien-pi'lere ait 

kayıtları  F a n g Çung-jou (Sien-pi jü  j e n k'ao : Yenching  J o u r n a l of Chinese Studies 1930. 

1429. ve.  m ü t . s.) toplamış ve izaha çalışmıştır. O. Franke'nin Geschichte des Chinesi-

schen Reiches (Berlin, 1937) adlı eserine de bk.  ( I I I , 177, 170). 

3

 Shiratori, a.e. 15. ve  m ü t . s. Pelliot, Les noms tibetains des T'ou-yu-houen et 

des Ouigours:  J o u r n a l Asiatique 1912.  I I , 520—523. Yine onun, Notes sur les T'ou-yu-

houen et les Sou-p'i:  T ' o u n g Pao XX (1921), 321—331. L. Ligeti, Tibeti forrâsok 

Közep-Azia törtenetehez : Körösi Csoma-Archivum I. Ergânzungsband, 90. O. Franke, 

a.e. 250. 

4

 Shiratori, a.e. 29. ve müt. s. Pelliot :  T ' o u n g Pao XX-(1921), 328. Yine onun, 

J o u r n a l Asiatique 1925. I,254—255 not P. A. Boodberg,  T h e language of the T'o-pa Wei: 

H a r v a r d  J o u r n a l of Asiatique Studies II (1936), 167—185. 

A. Ü. D. T. C. F. Dergisi F. 21 

---