Çİn y a z I s I y L e yazilmiş b a r b a r glossalari m e s e L e s I
Yüklə 260,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
322 L. LİGETİ Barköl'e kadar Kuzey Moğolistan'ı, bütün Kuzey Çin'i ve Hingan bo yundan Sibirya'yı kucaklar. Bu muazzam kronolojik ve coğrafî çerçeve içinde, Hiung-nu veya H u n diline ait olduğu söylenen her kelimenin Hiung- nu imparatorluğunun Hunca ile alâkası olmıyan barbar dillerinden birine değil de, Mao-tun'un diline ait olduğunu bize kim temin edebilir ? IV. asra ait bir cümlelik bir "Hiung-nu glossası" vardır. Bu glossa ile son olarak Ramstedt uğraşmış 1 ve buna istinaden Asya Hunlarının dilinin Çuvaş hususiyetleri taşıyan bir Türk dili olduğunu ispata çalış mıştı. Ramstedt'in izahını bir tarafa bırakalım. Tarihî hâdiseleri göz önün de tutacak olursak, bu hükmün acele verilmiş olduğunu anlarız. M. s. Hunların güney imparatorluğundan Kuzey Çin'de Pei H a n veya C'ien Çao sülâlesi kuruldu. Bu sülâle Mao-tun'dan geldiğini — doğru veya yanlış olarak— ileri sürer. Bu ilk barbar sülâlesinin yerini Hou Çao sülâlesi almıştır. Hou Çao sülâlesinin kurucusu, vaktiyle Pei H a n sülâlesinde yüksek bir yer işgal etmişse de, bu sülâle ile hiçbir münasebeti yoktur. H a t t â başka bir boya (veya kabîleye) mensup olduğu muhakkaktır. Çin kaynaklarında, bu boya (kabîleye) Ho adı verildiği de açıkça kaydedilmiştir. Pei Han'ın son ve Hou Çao'nun ilk barbar hükümdarı arasında çetin bir mücadele cereyan etmiştir. Hou Çao hükümdarı katî savaşlardan birinden önce Hindistan'dan veya İran'a bağlı İç Asya'dan 310 da sarayına gelen ve bir Budist rahibi olan müşavirinden fala bakmasını istemiştir. Burada bahsi geçen glossa, bu Budist rahibinin Ho dilindeki geleceğe ait haberini ihtiva eder. T i n g - l i n g , W u - s u n , W u - h u a n . . . dilleri hakkında buna benzer fikirler bile ileri sürülemez. Çünkü bu hususta sadece birkaç glossa vardır. Bahis mevzuu sahalarda, meselâ Dış Moğolistan'da, Moğolistan'ın Sibirya ile temas eden uclarında ve Sibirya'da ne gibi dillerin bulunması icabettiğini aydınlatmadan, bu glossalardan katî bir netice çıkarılamaz. Sibirya'yı ele alalım. Burada, meselâ Minusinsk havzası çevrelerinde Fin-Uğurlar veya Samoyedler yaşıyabilir miydi ? Fin-Uğur dilleriyle uğraşanlar bugün bu suali katî olarak menfi şekilde cevaplandırıyorlar. Fakat Ob Uğurlarının antropolojisinde,, bugün tamamiyle yok olmuş birtakım Paleosibirya kavimlerinin izleri vardır. Bunlar kimler olabilir ve ne gibi bir dil konuşabilirler ? Altay dilleriyle uğraşanların, Sibirya'da yaşamış Türklerden, Moğollardan haberi yoktur. Tonguzların substratunı dilini kimler konuşmuştur ve bunlar nerede yaşamışlardır ? Herhalde, Sibirya'da ve Kuzey Moğolistan'da da birtakım unutulmuş diller bulundu ğunu göz önünde tutmak icabeder. Paleoarktik diller, Asya'ya Amerika'dan mı gelmiştir ? Acaba eskiden bu diller güney ve batıya doğru daha fazla yayılmış değiller miydi ? Yukagir probleminin, Bouda ve Collinder'in 2 1
81—91. Bk. Ligeti : Magyar Nylev XXXV (1939), 59. 2 K. Bouda, Die finnisch-ugrisch—samojedische Schicht des Jukagirischen: Ung. Jahrb. XX, 71—93. B. Collinder, Jukagirisch und Uralisch : Recueil de travaux publie par l'Universite d'Uppsala. Leipzig, 1940. ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARI MESELESİ 323 müdahalesinden sonra kabule şayan bir neticesi var mıdır ? Bugün aşağı yukarı 1.000 nüfustan ibaret olan Yenisey Ostyakları, Sayan çevresinden Buz denizi kıyılarına birkaç yüz yıl önce çekilmişlerdir. Bunların en yakın akrabaları olan Kott'lar, Asan'lar, Keştim'ler ancak yüz yıl önce ölmüş lerdir. Acaba bu ayrı dil ailesi, vaktiyle tarihte daha büyük bir rol oyna mamış ve bozkır kabîleleriyle temasta bulunmamış veya bizzat bozkır çevresinin kuzeyine girmemiş midir? Bütün bunları ciddî surette düşünmek icabeder. Çünkü İsa'nın doğumu sıralarında ve İsa'nın doğumundan sonraki ilk asırlarda kuzey barbarlarına ait Çin yazısiyle yazılmış glossalar meselesinde, Kuzey Moğolistan ve Güney Sibirya'nın eski dil durumu ana çizgileriyle aydınlatılmadan ciddî bir netice elde edilemez. 8. Bu şekilde hareket edildiği takdirde, Çin yazısiyle yazılmış barbar glossalarının rehberliğinden de istifade edilebileceği anlaşılıyor.
Çin'lilerin Hiung-nu'larla yaptıkları ilk savaş sırasında öğrendikleri giyim eşyalariyle etraflı surette meşgul olmuştur. Ananeye göre, Çin'liler bu eş yaları Hunların askerî taktiği ile birlikte Çao sülâlesine mensup Wu-ling devrinde almışlardır. Çin kaynaklarında bu yabancı eşyaların barbar dillerindeki adları da kaydedilmiştir. Wang Kuo-wei bunların adlarını dikkatli surette toplamış ve Çin kaynaklarındaki mukadderatlarını taki- betmiştir. Bu kelimelerden bir kısmının Çincede uzun zaman kullanıldığı anlaşılıyor. Wang Kuo-wei'in eserlerinin toplu olarak neşredilmesi müna sebetiyle yazdığı bir yazıda, Pelliot bu meselelerden etraflı surette bahset miş ve bunlara yeni kaynaklardan topladığı kıymetli tanıklar ilâve etmiştir. 1 Bu giyim eşyaları arasında, ata binmek için Çin papucundan çok daha elverişli olan uzun konçlu çizmeye de tesadüf edilir. Bu çizmeye barbar (Hu) dilinde so-to adı verilir. Shiratori, Hiung-nu glossaları hakkın daki eserinde, bu kelimeden de bahsetmemiştir. Pelliot'ya göre, bu keli menin eski telâffuzu sâk-d'ak'tır. Yine ona göre, bu kelimenin barbar dilindeki şekli *sağdaq olabilir. Lâkin Pelliot bu kelimenin izahını yapa mamıştır. Zira Hiung-nu diline ait izahlarda şimdiye kadar göz önünde tutulan Türk ve Moğol dillerinde ses ve mâna bakımlarından buna benzer bir kelime yoktur. Bunun gibi, Tonguz, Samoyed dillerinde ve paleoarktik dillerde de buna benzer bir kelimeye tesadüf edilmiyor. Yalnız bir dilde, Yenisey Ostyaklarının dilinde, buna benzer bir kelime vardır. Castren'e göre, Yenisey Ostyakçasının İmbazk ağzında sâgdi kelimesi 'Stiefel mânasına gelir. Bu kelimeye Yenisey Ostyakçasının Bachta ağ zında sâgdi şeklinde tesadüf edilir. Ne yazık ki elimizde bu hususta başka hiçbir bilgi yoktur. Yenisey Ostyakçası ile akraba olan Kottçada bu keli meye tesadüf edilmiyor. Bunu acınarak kaydediyoruz. Zira geniş mâna- 1 P. Pelliot, L'eclition collective des oeuvres de Wang Kouo-wei: T'oung Pao XXVI (1929). 113—182. 324 L. LİGETİ siyle Yenisey Ostyak dil ailesinin ne Sibirya'da, ne de başka bir yerde akrabaları bulunamamıştır. 1 Bu suretle, bu kelimenin tarihi hakkında hiçbir dayanak elde edilemiyor. Bu karşılaşmayı bu şekli ile bile zikre lâyık saydık. Yalnız, buna istinaden Hiung-nu ve Yenisey Ostyak dilleri arasında bir yakınlık veya akrabalık bulunduğu ileri sürülemez. Hiung-nuca *sağdaq bir kültür keli mesidir. Bu kelime, uzun konçlu çizme modasının hüküm sürdüğü sıralarda, Çinceden başka diğer dillere de geçmiş olabilir. Bundan bir ders alabiliriz : Hiung-nu glossalarını izaha çalışırken yalnız Türk ve Moğol lügatlerine bağlanmamız doğru değildir. Daha uzak sahaları da göz önünde tutmak şarttır.
aşağı yukarı M. s. X — X I . asırlara aittir. Kıtay diline ait glossalar arasında 'demir' mânasına gelen ho-şu keli mesine rastlanır. Shiratori, yukarda zikredilen eserinde, bu kelime ile meşgul olmuş, Türkçe ve Moğolca temur (sic !) 'demir', Mançuca sele, Tonguzca shulle (sic ! Klaproth'a göre) kelimelerini zikretmekle iktifa etmiştir. 2 Burada O. Franke'nin fikrini hatırlamamak elden gelmiyor. Franke, Shiratori'nin bu türlü izahlarına "vahşi etimoloji" adını vermişti. Hakikaten, zikredilen şekillerin Kıtay kelimesiyle alâkalı olmadığını katî surette anlıyabilmek için, bu dilleri bilmeğe lüzum yoktur. Buna rağmen, Shiratori'nin Kıtayca ho-şu kelimesi hakkındaki ufak yazısının okunması faydalı bir şeydir. Bu yazıda Sin T'ang-şu'nun meşhur bir pasajı zikredilmiştir : Kie-kia-se (Kırgız ; Sh. bunu yanlış olarak Hia-kia-se okumuştur) kabilesinden bahseden bölümde, bu kabilenin oturduğu sahada yağmur yağdığı zaman, yağmurla birlikte demir yağ dığından da bahsedilir ki buna Kırgız dilinde kia-şa adı verilir. Kırgızca
Bu glossaların eski telâffuzları kolayca tesbit edilebilir. Ho-şu kelimesi, yazıldığı tarihte, yani X I I — X I I I . asırlarda ğa-c'u diye telâffuz edilmiştir (ikinci hece -şu da olabilir). Buna göre, bu kelimenin Kıtay dilinde *xaçu veya *xaşu şeklinde kullanıldığı anlaşılıyor. 3 T'ang devrine ait kia-şa keli- 1 A. Castren, Versuch einer jenissei-ostjakischen und kottischen Sprachlehre. St. Pbg., 1858. Hgb. von A. Schiefner. 185, 187. s. G. J. Ramstedt (Über den Ursprung der sog. Jenissei-ostjaken : Journal de la Societe' Finno-Ougrienne XXIV, 2) Yenisey Ostyaklarının diliyle "Hindiçini" dilleri arasında derin bir benzerlik bulunduğunu iddia etmiştir. Kai Donner (Beitrâge zur Frage nach dem Ursprung der Jennissei-Ostjaken : Journal de la Societe Finno-Ougrienne XXXVII, 1) Yenisey Ostyaklarının diliyle Tan- gutça arasında büyük bir yakınlık bulunduğunu ileri sürmüştür. Bu araştırmalarda ileri sürülen fikirler yanlıştır. Donner'in yazısı gülünç hata ve yanlışlıklarla doludur. 2 Shiratori, a.e. 42—43. 3 Bu kelimenin rekonstrüksiyonu çok enteresan meselelerle bağlıdır. Zira işaretlerin rekonstrüksiyonunu yaparken, dil tarihi hudutlarının temasını ve telâffuzun "kaideye ay kırılığını" nı da unutmamalıyız. İki işaretin (III. devre ait) okunuşu (n° 73, 1 ve 903, 1). Eski Mandarincede ğo-c'u şekline tesadüf ediyoruz. Bk. Dragunov, a.e.
ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARI MESELESİ 325 meşinin eski şekli kâ-şa'dır. Bu kelimenin Kırgızca şekli *qaşa veya *qaş olabilir. Shiratori'nin bu kelime karşısında şaşırıp kalmasını takdir ede biliriz. Çünkü bu kelimeye bugün Türk ve Mançu dillerinde tesadüf edilmediği gibi, Kıtay dili bakımından büyük bir kıymeti olan Moğolcada da buna benzer bir kelime yoktur. Yalnız, Mançurya'nın kuzey kesiminde konuşulan arkaik bir Moğol dilinde, Dahurcada, bu kelime kullanılır. İvanovskij'in, Shiratori'nin bilmesi icabeden D a h u r lûgatçesinde 'demir' kelimesine tesadüf edilir. Bu eserin sonuna ilâve edilen Bargu lûgatçesinde bu kelime şeklinde zikredilmiştir. 1 Poppe'nin Hailar lûgatçesinde ve Hailar ağzına d a y a n a n — M a n ç u yazısiyle yazılmış— Dahur lügatinde bu kelimenin bulunmaması gayet tabiîdir. Zira evvelce başka bir yerde de söylediğim gibi, bu ağızda birçok arkaik ses hususiyetleri ne ve eski kelimelere rastlanmaz. 2 D a h u r ağızlarına gelince, Tsitsikar ağzında Bordo ağzında şekillerini tesbit ettim. Mançurya'da topladığım Mançu yazısiyle yazılmış D a h u r metinlerinde qaso şekli vardır. Esasen bütün bu şekiller, sadece bir tanık sayılabilir. Çünkü Dahurların yakınında oturan Bargalar bu kelimeyi Dahurlardan almışlardır. Yalnız 795; n° 604 ve 635.'Phags-pa yazısiyle ğo-çü- diye yazılmıştır (a.y.). Kelime Çin ses tarihi bakımından iki mesele arz etmektedir. a) Eski Mandarincenin ve 'Phags-pa yazısının müş terek şehadetine göre, birinci hecenin vocalisi o-' dur. Buna rağmen, biz tereddüdetmeden barbar a'sı kıymetinde bir -a (â) ile yazdık; çünkü Çincede kelime sonundaki -o, eski a'ya nispetle yeni bir sestir. Bu inkişaf uzun zaman devam etmiştir ve muhtelif kay naklar göz önünde tutulduğu takdirde kronolojik kararsızlıklar bile göze çarpmakta dır. İlmî eserlerde şimdiye kadar bu meseleden bahsedilmemiştir. Mamafih iddiamızı ispat için, elimizdeki bol malzemeye dayanarak, Çince kelimelerdeki bugünkü -o'nun Yüan devrinde bile -a diye okunduğunu hemen ilâve edelim. Çin yazısını kullanamadı ğımız için misallerin sıralanması kolay değildir. Bu sebeple, Yüan devri transkripsiyoniy- le yalnız bir Moğolca kelime zikredeceğiz. Bu kelimeyi İshida Mikinosuke tarafından gaku söhen'in I.(Osaka,1934) cildinde (1—26) neşredilen Yüan devrine ait Çi yüan yi yü'den alıyoruz. Moğolca 'aladoğan" mânasına gelen kelime, bugün ho-li-ç'ai-ho diye okunabilir. Moğol yazı dilinde garçiğay şeklinde yazılan bu kelimenin Yüan devrinde gar- ça(i)qa diye okunması icabeder. Birinci ho, ho-şu kelimesinin başında gördüğümüz ho hece sinden farksızdır (Karlgren n° 73,2). Üçüncü hecedeki ho'dan yukarda bahsetmiş ve bu işaretin T'ang devrinde Türkçe alp 'kahraman' kelimesinin transkripsiyonunda kulla nıldığını söylemiştik. Eski Mandarincede ve 'Phags-pa transkripsiyonunda bu hecelerin -o ile sona erdiği anlaşılıyor. Fakat lûgatçinin bu işaretlerle -a sesini ifade etmek istediği muhakkaktır, b) Kıtayca, Kince, Moğolca transkripsiyonlarda ikinci problem de zor luklara sebep olur (Meselâ biçeçi 'kâtip, yazıcı' kelimesi gibi.Bk.Pelliot Journal Asiati- que 1930 11,257). Kelime başındaki sesin c' olduğu muhakkaktır. Bu ses barbar dillerin deki ç-'nin karşılığıdır. Yalnız, lûgatçi Kıtayca kelimede ç- veya ş- yazmak istemiş olabilir. Bu meseleyi katî surette halledebilmek için, Kıtaycanın Çinceden başka bir alfabe ile ya zılmış kaynaklarına müracaat şarttır. 1 A.O. İvanovskij, Mandjurica (St. Pbg.,1894),50,76. 2 N.N. Poppe, Dagurskoe nareçie. Lgd., 1930; yine onun, Über die Sprache der Da- guren:Asia Major X (1934), 1—10,183—220; bilhassa 120. sahifeye bakınız. Ligeti: Nyelv-? tudomânyi Közlemenyek XLVIII, 148—159; Rapport preliminaire, 41—43. 326 L. LİGETİ Dahurlar arasında kullanılan ve eski bir kültür kelimesi olduğu anlaşılan
Bu kelimeye ilk defa Kıtay dilinde rastlanır. Kıtay ve Dahur dilleri ara sında birtakım münasebetler bulunduğunu biliyoruz. Kıtay dilinde bir takım tipik Mançurya ve "kuzey" kelimeleri vardı. 'Demir' mânasına gelen bu kelime de bunlardan biridir. Sonra, V I — V I I . asırlara doğru bu kelimeye Kırgızcada *qaşa veya *qaş şeklinde tesadüf edilir. Bu kelime, Kırgızların sonradan öğrendikleri Türkçeye ait bir kelime olamaz. Bunun Kırgızların eski diline ait bir varlık olduğu anlaşılıyor. Kırgızların eski diliyle Yenisey Ostyakçası arar smda münasebetler kurmak istiyen birtakım araştırıcılar vardır. Herhalde, Yenisey Ostyakçasında (e 'demir') ve Kottçada (t'ip 'demir') 'demir' mânasında buna benzer bir kelime yoktur. Eski Kırgızca *qaşa, *qaş kelimesi coğrafî bakımdan Sayan dağları sahasına bağlanabilir. Bu durum karşısında, V I — V I I . asırlarda aynı sahalarda yaşamış olması muhtemel diğer dilleri göz önünde tutmak yersiz olmaz. Burada geniş mânasiyle Yenisey Ostyak dil ailesinden bahsedilemi- yeceğini yukarda söylemiştik. Bu sebeple, Samoyed dillerini ele aldık. Burada büyük bir hayretle Ostyak Samoyedleri arasında 'demir' mâna sında kues (Castren) kelimesinin kullanıldığını gördük. İlk olarak, bu kelimenin başındaki k- sesi izaha muhtaçtır. Samoyedcede karakteristik bir gelişmeden çıkmış olan bu ses, Fin - Uğur dilleriyle uğraşanlar tara fından secondaire bir ses sayılır ve sonraki devirlerde ortaya çıktığı ileri sürülür. Hakikaten, Castren 'demir' mânasına gelen bu kelimenin diğer Samoyed dillerinde aşağıdaki şekillerde kullanıldığını tesbit etmiştir: Yur. Tav. basa; Yen. bese ; Kam. baza. 1 Bu kelime Fin-Uğur dillerinde de kullanılır. Macarca vas 'demir' kelimesi de bu şekillerle alâ kalıdır.
2 Fin-Uğur dilleriyle uğraşan araştırıcıların fikirlerine rağmen bu kelimeyi Kıtay ve Kırgız tanıklariyle birleştirmemizin birkaç sebebi var dır : a) V I — V I I . asırlarda Sayan dağları çevresinde Samoyedlerin yaşa dıkları tahmin edilebilir ; b) Moğol ve Samoyed dilleri arasında bundan önce varlığı ileri sürülen münasebetler de burada cereyan etmiştir. Bunu ispat etmek için Ramstedt'e borçlu olduğumuz 3 ve tesadüfen aynı fonetik 1 A.Castren-—A.Schiefner, Wörterverzeichnisse aus den samojedischen Sprachen. St.Pbg., 1855. 214. Samoyed diline ait bütün şekiller Kai Donner (ülber die anlautenden labialen Spiranten und Verschlusslaute im Samojedischen und Uralischen: Memoires de la Societe Finno-Ougrienne XLIX,45,132) tarafından toplanmıştır. 2 Szinnyei,Magyar nyelvhasonlitâs.7. basım.44,112.E.N. Zur Frage nach der Verwandschaft der finnisch-ugrischen und samojedischen Sprachen Journal de la Societe Finno-Ougrienne XXX, 5:87.H.Paasonen,Beitrâge zur finnisch-ugrisch—samo jedischen Lautgeschichte,244,290. 3 G.J.Ramstedt, Zu den samojedisch-altaischen Berührungen: Finnisch-ugrische Forschungen XII.Ramstedt eski fik rini son zamanlarda Kalmückisches Wörterbuch ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARl MESELESİ 327 problemle alâkalı olan bir misali zikretmekle iktifa edelim: Moğolca gedesün 'karın', Ostyak - Samoyedce 'Darm', Yur. Tav. Yen. bere, bede ; K a m . bedii. Bu etimolojiyi vermekle takibettiğimiz maksat, sık sık tecrübe edilen Türk - Moğol patikası çıkmaza saptığı zaman, başka yollar aramak lü zumunu ortaya koymaktı. Buna rağmen, arasıra yanlışlara düşülebilirse de, yeni ve inandırıcı neticelere varmak için bu tehlikeyi göze almak lâzımdır. 9. Çin kaynaklarında tesadüf edilen barbar dillerinin araştırılması ile alâkalı müşahadelerimizi hulâsa edelim. Glossaların rekonstrüksiyonunu her şeyden evvel Çin dili tarihini göz önünde tutarak yapmak lâzımdır. Eski Çin telâffuzu kelimeleri "tanınmıyacak hale" sokmaz, sadece arasıra substitutio tatbik eder. Bu suretle barbar kelimelerinin rekonstrüksiyonu güçleşir. Substitutiodan çıkan güçlükleri azaltmak için, araştırılan barbar dilinin tarihini bilmek icabeder. Bu sebeple, şimdiye kadar meçhul kalmış barbar dillerinin araştırılması daima verimli olmaz. Bu dilleri aydınlatmak maksadiyle, araştırmalarımızı derinleştirmek ve eldeki bütün vasıtaları kulllanmak suretiyle Kuzey Moğolistan'ın ve Güney Sibirya'nın eski dil haritasını göz önünde tutmak icabeder. başlıklı eserinde (135. s. gesn maddesi) tekrarlamıştır. Samoyedce şekiller hakkında ba kınız: K.Donner:Memoires de la Sociöte' Finno-Ougrienne XLIX,46 ve 130—131. Yüklə 260,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|