Çİn y a z I s I y L e yazilmiş b a r b a r glossalari m e s e L e s I

314 

L. LİGETİ 

Kıpçak, Türkî, Sibirya dillerinin tarihî devirlerini tesbit etmek (Oğuz 

grupu içinde Osmanlıcanın taksimini yapmak daha kolaydır) veya yu­

kardan aşağıya doğru Uygur ve Gök Türk dillerinin tarihini adım adım 

takibetmek lâzımdır. Yukarda izah edildiği gibi, malzemenin azlığından 

dolayı böyle bir teşebbüs verimsiz kalmağa mahkûmdur. 

Diğer Altay dillerinde olduğu gibi, Türkçenin tarihî lügati de yazıl­

mamıştır. 

Dil yadigârları bakımından Moğolca Türkçeden de fakirdir. En eski 

Moğol dili yadigârı  X I I . asra ait birkaç satırlık bir kitabedir.  X I I I . asırdan 

itibaren bol denilebilecek malzeme kalmıştır. Çin'lilerin Moğollara atfettik­

leri glossalar da  X I I . (hattâ XIII.) asırdan çok daha eski değildir. Bundan 

daha eski devirlere ait Moğolca ile birtakım benzerlikler gösteren Çin 

glossaları da vardır. Lâkin bunlar, Çin'liler tarafından muhtelif dillere 

(meselâ Sien-pi) atfedilir. Bu sebeple, burada bunların izahına girişmiyeceğiz. 

Moğol dili tarihini bugün ancak iki devre ayırıyoruz : 

I. Orta Moğolca.  X I I — X V . asırlar. 

En karakteristik hususiyeti kelime başındaki h-'dir. Bu ses, XVI. 

asırdan itibaren Moğolcada düşmüş ve yalnız birkaç arkaik lehçede 

(Dahurcada ve Kansu Moğol ağızlarında) muhafaza edilmiştir. 

I I . Yeni Moğolca. XVI. asırdan itibaren. 

Moğol dilinin de birçok lehçeleri vardır. Fakat bunlar şimdiye kadar 

Türkçede olduğu gibi karışıklıklar çıkarmamışlardır. 

Mançu-Tonguz dil ailesinden yalnız Mançucanın yazılı yadigârları 

vardır. Bunlar ancak  X V I I . asra kadar çıkarlar. Bütün bu malzeme yeni 

Mançuca sayılabilir. Tonguzcaya ait glossalara Çinlilerin kıymet verme­

dikleri göze çarpıyor. Hakikaten, bu hususta dikkate lâyık bir şey yoktur. 

Buna rağmen, durumu Çin kaynakları kurtarmıştır. 

ÇinT.lerin Ju-çen adını verdikleri Cürçiler, Mançuların mensup olduk­

ları kavimler birliğinden çıkmışlardır. Mançu ve Cürçi dilleri arasındaki 

ayrılık, lehçe farkından fazla bir şey olamaz. Cürçiler, daha Moğolların 

ortaya çıkmalarından evvel Çin'lilerle münasebette bulunmuşlar, Kin adı 

altında Kuzey Çin'in büyük bir kısmını 1115—1234 arasında hâkimiyetleri 

altında tutmuşlardır. Cürçilerin Çin yazısına istinaden yapılmış ayrı bir 

alfabeleri vardır. Bu yazı, ancak bir anahtar olarak ilâve edilen Çin trans­

kripsiyonuna istinaden anlaşılabilir, okunabilir. Cürçi yazısiyle yazılmış 

yadigârlar arasında  X I I — X I I I . asırlara ait kitabeler, Ming devri tercüman 

mektebinin XV—XVI. asırlara ait Cürçi lügat ve metinleri vardır. Yalnız 

Çin yazısiyle yazılmış gassal ar arasında Kin-şi'nin Çin yazısiyle yazılmış 

Cürçi-Çin lügatini zikretmek lâzımdır. Çinlilere borçlu olduğumuz bu zen­

gin malzemenin izahında, Çin dili tarihinin V. ve VI. devirlerini göz 

önünde tutmak icabeder.

1 

1

 Türk, Moğol ve Mançu dilleri yadigârlarını zikretmek istemedik. Zira Altay dilcileri 

için bu yadigârlar meçhul değildir. Cürçi dili bu bakımdan Türkçe ve Moğolca ile mu-

---

ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARI MESELESİ 315 

Bu  d u r u m a göre, Mançu dili tarihi aşağıdaki devirlere ayrılabilir : 

I.  O r t a Mançuca.  X I I — X V I . asırlar. 

a) epigrafik ve Çin yazısiyle yazılmış malzeme.  X I I — X I V . asırlar. 

b) kitap malzemesi ve Çin glossaları. XV—XVI. asırlar. 

I I . Yeni Mançuca.  X V I I . asır. 

a) Mançu yazısiyle yazılmış malzeme. 

b) Çin glossaları. 

Bu duruma göre, bütün Altay dilleri için beklediğimiz yardımı ilk 

defa olarak Mançu sahasında elde ederek, Mançu dili yadigârlarının hudu­

dunu yukarı doğru genişlettik. Bu suretle, Moğol dili yadigârlarının üst 

h u d u d u n a kadar çıkabildik. 

6. Şimdi barbar dillerine ait glossaların izahında Çin ve barbar 

dilleri tarihinden çıkan neticelerden nasıl faydalanılacağını aydınlatmak 

maksadiyle bir iki misal verelim. 

Hiüan-tsang'ın "Tercüme-i  h a l i " nde Türkistan sahasında meşhur bir 

yer zikredilmiştir. Çin'li rahip Batı Türklerinin kağanı ile burada 

karşılaşmıştı. Çince eserde bu yerin Türkçe adı tabiî olarak Çin transkrip­

siyonu ile zikredilmiştir ; bugünkü telâffuza göre, P'ing-jü diye okunması 

icabeden bu yer adı 'Bin kaynak' mânasına gelmektedir. Bu mâna, bu 

kelimenin izahı için mühim bir yardımcıdır. Çin ve Türk dilleri tarihine 

fazla kıymet verilmediği ve yabancı dillere ait Çin tanıklarının "yanlışlığı" 

hakkındaki kanaatin yabancı memleketlerde de hüküm sürdüğü sıralarda, 

P'ing-yü'yü Ming bulaq (bunu yanlış olarak Moğolca addetmişlerdi), Bıng 

göl diye okumak istemişlerdi. Hakikaten, Ming bulaq 'Bin kaynak' mânasına 

gelir. Lâkin bu birleştirme, etimolojilerin benzerliklere dayanılarak yapıldığı 

kayese edilemez. Bu sebeple, eskiden beri istifade ettiğimiz en mühim Cürçi dili yadigâr­

larını burada zikrediyoruz. W. Grube, Die Sprache und Schrift der Jucen. Leipzig, 1896. 

Grube, Cürçi tanıklarını Goldca lügatine de almıştır (W. Grube, Goldisch-deutsches 

Wörterverzeichniss: Reisen und Forschungen im Amur-lande... hgb. von L. v. Schrenck. 

Anhang zum III. Bande. St. Pbg., 1900) Grube'nin Cürçi lügati Ming devri tercüman 

mektebinin lûgatlerindendir. Batıda uzun zaman buna benzer başka bir eser malûm 

değildi. Eskiden beri bilinen kitabelerden birkaçını zikredelim. G. Deveria, Examen de 

la stele de Yen-t'ai. Dissertation sur les caracteres d'ecriture employes par les Tartares 

Jou-tchen : Revue de l'Extreme-Orient I (Paris, 1883), 173—186. S. W. Bushell, Inscrip-

tions in the Juchen and allied scripts : Actes du onzieme congres international des ori-

entalistes. Paris, 1898, II, 11—35. W. Grube, Vorlâufige Mitteilungen über die bei Niko-

lajewski am Amur aufgefundenen Jucen Inschriften. Berlin, 1896. Bk. Schlegel : T'oung 

Pao VIII (1897), 114—115. Kitabelere ve Ming devri lügatlerine ait en çoğu Japonca olan 

yeni araştırmaları zikretmedim. Cürçi menşeinden olan Kin hanedanının tarihine ait 

Kin-şi'nin lûgatçesi A. Wylie (Translation of the Ts'ing wan k'e mung,a Chinese Grammar 

of the Manchu Tartar Language, with introductory Notes on Manchu Literatüre (Shâng-

hae, 1855), LXXVI—LXXX) tarafından neşredilmiştir. Sonradan bu lügatçe ile C. de 

Harlez de meşgul olmuştur (Journal Asiatique 1888, I, 226. ve müt. s.). Cürçilere ait sair 

kayıtların mahiyetini P. Pelliot (Sur quelques mots d'Asie Centrale attestes dans les 

textes chinois : Journal Asiatique 1913, I, 467. ve müt. s.) açıklamıştır. 

---