Çİn y a z I s I y L e yazilmiş b a r b a r glossalari m e s e L e s I

318 L. LİGETİ 

icabeder. Burada hiçbir güçlük yoktur. Yalnız Moğolca kelimeyi bilmek 

şarttır.

1 

Moğol dili tarihinin bilinmemesi daha büyük yanlışlıklar doğurabilir. 

Haenisch bu sahada Pelliot'nun tenkidlerinden birçok şeyler öğrenmiştir. 

Haenisch, Moğolların Gizli Tarihi'ni neşretmeden önce, bu hususta birçok 

yazılar yazmıştı. Pelliot'nun arada çıkan tenkidlerini daima göz önünde 

tuttuğu halde, şu veya bu eski görüşünü değiştirirken kimin veya neyin 

tesiri altında kaldığını açıkça kaydetmekten çekinmiştir. Bu "gelişme" 

metin ile lûgatçenin neşri arasında bile devam etmiştir. Bunun neticesi 

olarak, metindeki eski okuyuşlarını yok etmek imkânını bulamadığından, 

lûgatçeye eski yanlış okuyuşları ile Pelliot'nun tesiri altında kabul ettiği 

doğru okunuşları da almıştır. Bu gelişmeyi dikkatle takibetmiyen mongo-

listler, haklı olarak  M G T ' n d e her iki şekle tesadüf edildiği düşüncesine 

varabilirler.

2 

Meselâ, 'yurt' otlak' mânasına gelen nuntug kelimesi bu bakımdan 

dikkate lâyıktır. Çin işaretlerine göre, bu kelimeyi nuntuq diye okumak 

icabeder. Böyle olmakla beraber, Haenisch Moğol yazı dilinde bu kelimenin 

nutuq diye yazıldığını görerek, bu kelimeyi nutuq diye yazmış ve nuntuq 

şeklindeki Çin transkripsiyonunu yanlış sayarak zikretmemiştir. Pelliot 

bu keyfî hareket tarzının yanlış olduğunu kolaylıkla ispat etmiş, Moğol 

dili yadigârlarında ve arkaik Moğol dillerinde de nuntuq şekline tesadüf 

olunduğunu ortaya koymuştur. Bunun üzerine Haenisch, sonradan çıkan 

lûgatçesine nuntuh kelimesini almış, parantez içinde eski nutuk okuyuşunu 

da kaydetmiş, sonra alfabe sırasına göre müştakları ile birlikte nutuk şeklini 

de zikretmiş ve kısaca -n-'li şekle bakılmasını kaydetmiştir. Lâkin nutuk 

şekline  M G T ' n d e tesadüf edilmediği, bu şeklin yanlış olduğu ve silinmesi 

icabettiği bu gizli kapaklı muameleden anlaşılmıyor.

3 

Orta Moğolcaya ait Çin yazısiyle yazılmış tanıkların çıkardığı en 

mühim problemleri bunlar teşkil etmez. Moğolca kelimeyi hakikaten 

tanımadığımız veya Orta Moğolcaya ait şimdiye kadar bilinmiyen fonetik 

meseleleriyle karşılaştığımız takdirde, bunların Moğolcaya mı, yoksa Çin 

transkripsiyonuna mı ait bir hususiyet mi olduğu meselesini halletmemiz 

icabeder. 

Cürçi diline ait Çin yazısiyle yazılmış tanıklar arasında buna benzer 

hâdiselere rastlanır. 

Cürçi dilinin  X I I — X I I I . asırlarda XV—XVI. asırlara nazaran 

1

 Haenisch, Wörterbuch 126. Visün örlüg'e ait metinler hakkında bk. L. Ligeti, 

Rapport preliminaire, 25—26. 

2

 Haenisch'in MGT'ne ait eski araştırmaları : a) Untersuchungen über das 

Yüan-ch'ao pi-shi, die Geheime Geschichte der Mongolen : ASAW XLI (Leipzig, 

1931)) b) Die letzten Feldzüge Cinggis Han's und sein Tod nach der ostasiatischen 

Uberlieferung: Asia Major IX (1933), 503—5u. Pelliot'nun tenkidleri için bk. T'oung 

Pao XXX (1934), 157—167 ve T'oung Pao XXXII (1936), 355—359-

3

 Haenisch, Wörterbuch 120, Pelliot : T'oung Pao XXXII (1936), 356—357. 

---

ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARI MESELESİ 319 

daha eski bir durum arz etmesi dikkate şayan bir meseledir. Kin-şi'nin 

Cürçi-Çin lûgatçesinde aşağıdaki kelimelere tesadüf edilir

 1

 (evvelâ 

kelimenin Çin transkripsiyonunu, sonra bunun nasıl okunması icabettiğini, 

nihayet kelimenin Mançu dilinde nasıl kullanıldığını zikrediyoruz) : 

p'o-lu 'çekiç', polu, Ma. folxo ; 

p'u-ç'a 'kuru üzüm', pulca, Ma. fulça ; 

p'u-lu-hun 'çuval', fulxun, Ma. fulxo ; 

p'u-yang-wen 'en küçük oğul', puyangğun, Ma. fiyangğo ; 

p'u-la-tu 'göz hastalığı', puladu, Ma. fulata. 

Bu kelimelere sonraki Cürçi lûgatçesinde (Ming devrinde) rastlan­

madığını kaydedelim. Lâkin bu grupa ait kelimeler, Mançu dilinde olduğu 

gibi, artık f- ile yazılmıştır. Meselâ (Grube'ye göre) 

v. s.

2 

Anlaşılıyor ki Mançu dilinde ve yeni Cürçi dilinde kelime başında f-

sesine tesadüf edilir. Halbuki, yukarda h- sesinden bahsederken söylediğimiz 

veçhile, Mançu diliyle akraba olan Goldcada ve eski Mançu-Tonguz 

dillerinde, sonra ana Altaycada olduğu gibi, eski Cürçi dilinde de kelime 

başında p- sesine tesadüf edilir. 

Grube'nin tanıklarını zikrederken transkripsiyonunu kasten muhafaza 

ettim. Geçen asrın sonlarına ait bir eser sahibini, filolojinin en iptidaî 

icaplarına uymadığı ve Çin işaretlerinin transkripsiyonunu yaparken 

Cürçice kelimelerin nasıl okunması icabettiğini kaydetmediği için muaheze 

etmek insafsızlık olur. Bunu burada zikredişimden maksat, Çürçi diline 

ait araştırmaların geriliğini ortaya koymaktır. Çünkü, acınarak söyliyelim, 

geçen asrın sonundan beri bu mesele üzerinde hiç kimse çalışmamıştır. 

Cürçi glossalarında da en büyük güçlükler Çin transkripsiyonundan 

değil, substitutiodan çıkar. Bu güçlükleri halledebilmek için, Cürçice 

kelimeyi veya Mançu dilinde yahut diğer benzer dillerde bununla alâkalı 

kelimeleri bilmek lâzımdır. Bütün araştırıcılar bu kelimelerin meseleyi 

kolaylaştıracağını bildikler için, araştırdıkları dilin en yakın akrabalarını 

göz önünde tutarlar. Fakat bu gayret, her zaman müsbet neticeler vermez. 

Bilhassa yabancı kelimeler, araştırıcıları büyük yanlışlıklara sevk edebilirler. 

Haenisch'i de en çok  X I I I . asırda Moğolcada kullanılan Türkçe kelimeler 

şaşırtmıştır. (Bu kelimeler bugün Moğolcada kullanılmaz.) Grube, Cürçi 

lûgatçesinde, kelimeye Mançu sahasında tesadüf edilmediği takdirde, 

şaşırıp kalmıştır. 

Bir iki misal verelim. 'su samuru' kelimesini izah ede­

memiştir. Halbuki bu kelimeyi xali'u diye okuyarak, Moğolca qali'u(n), 

qaliğun kelimesiyle birleştirmek kabildir. 'Koyun' mânasına gelen huo-ni 

(xoni) kelimesini Mançuca xoni kelimesiyle doğru olarak birleştirmişse de, 

1

 Kin-şi'nin p-si hakkında bk. P. Pelliot : Journal Asiatique 1925. I, 262—263, not. 

2

 Grube, Sprache und Schrift 91—92. 

---