Çingiz Hüseynov Vaqif Sultanlı. Heçlik vadisi. Bakı, Azərnəşr, 2010, 184 səh. Kitaba müəllifin «Ölüm yuxusu»

Nəfəs almaq üçün havanın çatmadığını hiss edir və bu onu darıx­dırırdı. Ancaq havadan gələn təzə torpaq ətri məlhəm kimi ru­huna, varlığına yayılırdı, yayıldıqca da əsəbləri sakitlə­şirdi və sakitləşən əsəblərilə birlikdə elə bil yavaş-yavaş özünə qayı­dırdı.

Əllərində-ayaqlarında xoş bir taqətsizlik var idi. Elə bil əlləri, ayaqları hələ oyanmamışdı, oyanan təkcə bey­ni, düşün­cəsiydi. Elə bil dünyanın səsi-küyü qeybə çəkil­mişdi. Təkcə qulaqlarında bir səs var idi, bu səs yerin, tor­pağın təkindən gələn qəribə bir uğultuya bənzəyirdi. Bu uğultu elə dərindən, elə uzaqdan gəlirdi ki, onun cazibə­sindən qopammırdı, ayrılam­mırdı və yadını-yaddaşını kə­sib keçən bu səsdə ölüm kimi, dünya kimi, zülmət kimi bir əbədilik vardı.

İsti idimi, soyuq idimi, hiss eləmirdi, bədəninin yu­xusu hələ çəkilib getməmişdi. «Fələk, bu nə iş idi düşdü birdən-birə. Nə gecəsini bilirsən, nə gündü­zünü. Nə bir səs eşidirsən, nə bir yana çevrilə bilirsən. Bu gen dünyada nə yer-yurd idi düş­müş­dü?».

Qolu ağrıyırdı. Deyəsən axı, qolunun üstə uzanıb yat­mışdı; ancaq sağ, ya sol qolu olduğunu bilmirdi. Dünyanın bu dar, qaranlıq hücrəsində ölçü və duyğu hissini tamamilə itir­mişdi. Bir də ki, nə fərqi sağ, ya sol? Qolu ağrıyırdı, qolu ağ­rıdan sızıldayırdı, vəssəlam. O biri böyrü üstə çev­rilə bilsə, ağrı çəkilib gedərdi.

Yavaş-yavaş başını qaldırdı. Və bir neçə dəfə başını qaldırıb qoydu. Elə bil başını qaldıra biləcəyinə inanmırdı.

Başının altında yastıq, balış yox idi. Sonra istədi çevril­sin, ancaq çevrilə bilmədi. Bədəninə bürünmüş o şey nəydisə, onu çevrilməyə qoymurdu. Əvvəlcə bunun içə­risindən çıxmaq lazımdı. Bəlkə də qaranlıq bunun içəri­sində idi. Burdan çıxa bilsə, hər tərəf işıqdı, aydınlıqdı. Ancaq bunun içərisindən çıx­maq müm­kün­ idimi?..

Acmamışdı, ancaq susamışdı, dili, dodağı susuz­luqdan tə­pimişdi. Bir parç sərin bulaq suyu olsa, ləzzətlə başına çəkərdi. Nədənsə susuzluğunu tezcə də unutdu.

Vaxt ağır-ağır ötürdü. Gözləyirdi, elə bil nə isə baş ver­məliydi və saniyələr, dəqiqələr səssiz-səmirsiz ötüb keçdik­cə get-gedə aydınlaşan beyninə qəribə şübhələr do­lurdu. Bu şüb­hələri özündən uzaqlaş­dırmaq istəyirdi, ancaq nə illah elə­yirdisə, bacarmırdı.

Əlilə bədəninə sarınmış bürüncəyin bir tərəfindən tutub var gücüylə dartdı. Bürüncək cırıldı, axtarıb cırıq yeri əlinə keçirdi, yenidən dartmağa başladı. Bürüncəkdən çıxan əlilə böyür-başını yoxladı. Dörd bir tərəf divar idi. Sonra əlini qorxa-qorxa çılpaq bədəninə çəkdi. «...Qə­bir!!!» Və birdən... Ayaqları ilə kəfəni cırım-cırım elədi.

Qəribə, heybətli səslə qışqırırdı. Ancaq bu insan səsinə bənzəmirdi, qışqırığa bənzəmirdi. Elə bil ulayırdı.

Qışqırdıqca burnuna qəribə qoxu dolurdu. Sonra hiss elə­di ki, burnundan qan fışqırır. Dodaqlarında qanın turş, ürək­bu­lan­dıcı dadını hiss elədi.

Qan axdıqca yüngülləşirdi. Bu nə yüngül­lük idi belə? Qəribə işdi; bundan belə uzan, ağlın, şüurun kəsə-kəsə ölü­mün nə vaxt gəlib yetişəcəyini gözlə...

Təkcə yu­xuladığı ax­şam yadındaydı, ondan sonrasını xatırlaya bilmirdi. Düz o yatan indi ayılırdı.

Bir azdan sonra tamam sakitləşdi. Burnundan fış­qı­rıb axan qanla birlikdə susuzluğu keçib getmişdi. Hər şeyi necə vardısa dərk eləyəndən sonra yatıb təzədən ölmək is­təyirdi. Yuxuda ölüm qat-qat asan idi; bu dar, qaranlıq hüc­rədə ayıq gözlə ölümü gözləməkdən dəhşətli heç nə olammazdı.

Yuxuda görürdü ki, kor ilan ayağından çalıb və nə illah eləyirsə, ayaqqabını şişib əndazədən çıxmış ayağın­dan çıxara bilmir. Qıçı tamam keyləşmişdi. Hiss eləyirdi ki, zəhər bədənini dondura-dondura üzü yuxarı qalxır. Get-gedə nəfəsi tıxçanırdı. Tanımadığı qara geyimli bir qadın qarışla boyunu ölçürdü... Son­ra necə oldusa birdən gözlərini açdı. Sağ qıçı tamam key­ləşmişdi.

«Bu ilan hardan gəlib yuxusuna girdi... Qəbir evində də rahat buraxmayacaqmı onu, ilahi?».

Neçə il idi ki, ilan ona rahatlıq vermirdi. Hayana gedir­disə, gözlərinin qabağından çəkilib getmək bilmirdi. Və qəri­bəy­di ki, ilanın hansı səmtdə durduğunu, harda gizləndiyini fəhm­lə duyurdu, bəlkə elə buna görəydi ki, o da ilanı öldürməyə cəhd eləmirdi. Evdə oturub iştahla çörək yediyi yerdə birdən ona elə gəlirdi ki, kimsə hərəkətlərini izləyir. Handan-hana yadına düşürdü ki, ona göz qoyan ilandı; iştahası tamam kü­sürdü. Gecələr ilanın səsini eşidirdi; bilirdi ki, ilan evin damıyla tavanın arasında gecələyir. Hərdən fikirləşirdi ki, ge­cələrin birində tavan üstünə qopacaq, ilan düşüb bədəninə sar­maşacaq. İlanın soyuqluğunu uzaqdan-uzağa canında hiss elə­yirdi. Beləcə ömür-gün qorxu və yuxusuzluq içində keçib gedirdi.

İndi bu dar və qaranlıq hücrədə ilanın vahiməsi iynə-iynə bədəninə doluşurdu. Bir vaxt kimdənsə eşitmişdi ki, ilan təzə meyitlərin gözlərini yeyir. Bunu düşünəndə gözlərinin giləsi göynədi.

Aradan nə qədər keçdiyini bilmirdi. Bəlkə bir gün, bir həftə, bəlkə də bir ay. «Görən indi günün hansı vaxtı olar? Gecəmi, gündüzmü?». Ona elə gəlirdi ki, dünyada ancaq zülmət var, qaranlıq var, işıq, aydınlıq deyilən şey yuxudu, əfsanədi, xəyaldı, vəssəlam.

Görəsən, insan aclığa, susuzluğa nə qədər dözə bi­lir? Lap tutaq ki, bir həftə, yaxud bir ay. Bəs son­­ra?

Təzədən qışqırmağa başladı. Ancaq səs çıxmağa, ün yetməyə bir yer vardımı görəsən? Bu, sadəcə təsəlliydi. Qış­qırıb-bağırandan sonra bir xeyli yün­gülləşirdi. Və be­ləcə yüngül­ləşəndən sonra yatmaq, yuxulamaq istə­yirdi. Heç ol­masa yuxularında işıq görmək istəyirdi.

Ancaq yuxuda da hər tərəf qaranlıq idi. Səmaya elə bil qapqara çarşaf çəkmişdilər; zülmətdən göz-gözü görmür­dü. Uzaq­dan, lap uzaqdan bel-külüng tappıltısına bənzər bir səs gəlirdi, elə bil hardasa qazıntı aparırdılar. Səs elə küt, elə boğuq idi ki, hansı səmtdən gəldiyini sezmək qeyri-müm­kün­dü. Yad­daşında yu­xuy­la oyaqlıq bir-birinə qarışmışdı, ancaq hiss elədi ki, bu boğuq, küt tappıltı səsini yuxuda deyil, həqiqətdə eşidir. «Bəlkə də yaxınlıqda qəbir qazır­lar. Əgər qəbiris­tanlıqdadırsa, burda tappıltı səsi başqa nə səbəbə gələ bilərdi ki... Görünür, indi bayırda günün günorta çağıdı, işıqdı, hər halda axşam olmaz, şər vaxtı qəbiristanlığa ölü gətirmək, qəbir qazmaq el adətinə ziddi – bunu bilir. Görən ömrünü bu dünyanın işıqlı günlərinə bağışlayıb ona qonşu gələn kimdi? – Tanıdıqları, bildik­ləri, kəndin ölüm ayağında olanları bir-bir gözlərinin qaba­ğından gəldi keçdi. – Vaxtlımı ölüb, vaxtsızmı? – Bu nə sualdı özünə verir, vaxtlı da ölüm olarmı?».

Tappıltı kəsildi, xeyli bu səsi eşitmədi. Bir müddət sonra həmin boğuq, küt səs təzədən eşidilməyə başladı. Ancaq səs bayırdakına nisbətən bir qədər aydınlaşmışdı və qulaqlarına tappıltı səsiylə birgə nə deyildiyi anlaşılmayan danışıq səsləri də dəyirdi.

Nəfəsini udub dayandı. Astadan nə barədəsə yeyin-yeyin danışırdılar. Get-gedə aydın eşidilən tappıltı səsiylə birgə üstün­dəki qamış tərəcənin titrəməsindən qəti yəqin elədi ki, onun qəbrini qazırlar. «Aman allah?!». Niyə onun qəbrini qazırlar? Bəlkə diri olduğunu bilirlər? Bəlkə onu eləcə diri-diri torpağa basdırıblar? Bəlkə hələ də yuxu görür...».

Səsini çıxarmağa qorxurdu. Qəbrinin qazılmasının sə­bə­bini heç cür özünə izah eləyə bilmirdi.

Bir azdan belin tappıltısı kəsildi. İçəri sərin hava dol­du. İndi dünya ilə, işıqla arasında qamış tərəcə qal­mışdı.

Havanı acgöz-acgöz ciyərlərinə çəkdi. Səsini çıxar­mağa hələ də qorxurdu. Qorxurdu ki, xortdamış bilib bellə vurub öldürərlər. Dəmir tiyəni bircə dəfə təpəsinə endir­sələr kifayətdi. Məsələni aydınlaşdırana kimi iş-işdən ke­çər.

Üstünə torpaq tökülməsin deyə çəpinə qoyulmuş tərə­cəni dartıb çıxardılar. Ay işığında gözləri qamaşdı.

– Qorxma, - deyirdi qalın səsli, - kəfəni cır, əvvəcə üzüyü dart çıxar. Üzük çıxmasa, kəs barmağını. Sol əlinin orta bar­mağında olmalıdı, meyit yuyulanda görmüşəm. Dişləri çıxar­maq çətin olacaq... Bir az əlli tərpən, vaxt keçir.

Cır səsli:

– Vallah, dizlərim əsir, qorxuram düşəm, qəbirdən çıxa bilməyəm.

Qalın səsli:

– Vaxt keçir. Hələ nə qədər yol getməliyik biz, - dedi.

Cır səsli:

–Yox, gəl özün düş, - dedi, Bura kimi mən elə­mişəm, bundan sonrasını özün elə.

Qalın səsli:

– Ə, kişiliyin olsun, ölünün nəyindən qorxursan? Bir həftənin ölüsü dirilib yeməyəcək ha səni... - dedi.

«Bir həftə! Deməli, bir həftədi torpağa basdırıldığı... Ona bir əsr qədər uzun görünən bu vaxt cəmisi bircə həf­təymiş. Necə olub ki, bunu hiss eləməyib?.. Bəlkə torpağın altında qəbir evində vaxtın çərxi özgə cür fırlanır... Şükür kərəminə, ilahi?» – Əliş səslərini tanımadığı bu iki nəfərin danışığına qulaq asa-asa düşündü.

Cır səsli:

– Atam-qardaşım, bir qələtdi sənnən evdən çıxmı­şam, söz kəsmişəm, bura gəlmişəm. Bacarırsan, gəl özün gir, - deyə yalvarırdı.

Qalın səsli:

– Tfu, - dedi, - gör bir mən kimnən yola çıxmışam. Mə­nim ağzımı...

Özünü söyüş söyməkdən güclə saxladı. Sonra nə fi­kir­ləşdisə:

– Yaxşı, onda gəl meyiti qəbirdən çıxaraq, bayırda görək işimizi, buna sözün nədi... - dedi.

Cır səsli nə isə dedi, ancaq qulaqları almadı. Qalxıb qəb­rin içində oturdu. Hələ qəbirdən xeyli aralıydılar, mü­bahi­sələri kəsməmişdi.

– Ay allah bəndələri, - dedi.

Ancaq bilmədi ki, səsini eşitdilər, yoxsa yox, çünki səsi özünə də qəribə gəldi.

Mübahisənin kəsməyindən bildi ki, səsini eşidiblər. An­caq səsin qəbirdən gəlməyini heç biri ağlına gətirmə­diyindən elə bilirdilər ki, kimsə onları pusur, səs də har­dansa kənardan gəlir. Özlərini itirmiş halda yerə çökdülər.

Taqətsiz bədənini güclə dikəldərək əlləri ilə torpaq­dan tutub qəbirdən çıxmaq istəyirdi, ancaq qəbrin qum kimi torpağı barmaqlarının altında axırdı.

– Ay allah bəndələri, - dedi, - kömək elə­yin.

Ay işığında kölgələr ona sarı çevrildilər. Qəbrin içə­ri­sində çılpaq dayanıb baxırdı. Ağ saçları üz-gözünə tökül­müşdü. Əvvəlcə qorxa-qorxa, qorxudan inildəyə-inildəyə geri çəkil­dilər, sonra beli, kürəyi atıb qışqıra-qışqıra kəndə sarı qaçmağa başladılar.

– Ooooo...

– Uuuuuu...

Bu, insan səsinə bənzəmirdi.

Haray, qışqırıq səsləri kəndə çatanacan kəsilmədi.

Qalxıb torpaq topasının üstündə oturdu. Başdaşını çıxarıb böyrü üstə atmışdılar. Ay işığında adını-familiyasını oxu­du. Doğum-ölüm tarixinə baxdı. Qırx yeddi il...

Düşüb qəbirdən kəfəni çıxaranda apaydın görünən qəbir çuxuruna, bir həftə gecə-gün­düzün nə olduğunu bil­mədən yat­dığı yerə baxdı. Qəbrin içərisi o dərəcədə vahi­məliydi ki, ixti­yarsız olaraq əli-ayağı titrəməyə başladı. Müvazinətini itirib yıxılmamaq üçün özünü güclə saxladı.

Handan-hana özünə gəldi. Onun varlığını sarsıdan bu qəbir yerində bir həftəni necə uzanıb qaldığına heyrət eləyirdi. Necə olmuşdu ki, ürəyi partlayıb ölməmişdi. Necə olmuşdu ki, qaranlıq, ümidsiz, bir yerdə bu qədər dözüb dayana bilmişdi. «Bəs onda niyə deyirlər insan ümidsiz yaşaya bilməz. O ki, heç nəyə ümid eləmirdi. Yerin təkində, əlini-qolunu güclə tərpədə bildiyi kəfən arasında axı heç nəyə ümid qalmırdı, uzanıb ölümü gözləməkdən savayı bir iş qalmırdı. Bunu bilə-bilə, bu acı həqiqəti dərk eləyə-eləyə necə oldu ki, sağ qaldı... ».

İndi qəbrin içərisində, onun vahimə doğuran divar­larına baxdıqca özü-özünün dözümünə, dəyanətinə heyrət eləyirdi.

Sonra kəfənin torpağını çırpıb qoltuğuna vurdu, birtəhər qəbir yerindən çıxdı.

Neçə gündən bəri kəfən içərisində uzandığı qəbrin bür­küsündən sonra isti yay gecəsi belə ona soyuq gəlirdi. Səhərə yaxın olduğundan əsməyə başlayan xəfif mehdən üşüyürdü. Kəfəni çiyninə atdı ki, bir qədər canı qızsın.

Bütün bu əhvalatlardan sonra da hər şey ona yuxu kimi gəlirdi. Elə bil hələ yuxudan ayılmamışdı, haçansa ayılacaqdı və keçirdiyi bu qara-qorxular gül­məli görünə­cəkdi özünə.

Qəbiristanlığa qeyri-adi bir səssizlik çökmüş­dü. Bayaq qışqıra-qışqıra kəndə sarı qaçıb gedən o iki nəfərin səsi hələ də qulaqlarından getməmişdi. Uzaq­dan, kəndin içərilərindən arabir itlərin hürüşmə səs­ləri gəlirdi.

Başdaşıları ayın solğun işığında qaralırdılar. Özgə vaxtlar gecənin bu vədəsi qəbiristanlığın yanından keçməyə ürək elə­məzdi, ancaq indi səssiz-səmirsiz torpaq topası üstündə otur­muş­du və özünü, taleyini düşünürdü. Bilirdi ki, nə vaxtsa yenə bu yurda gələcək, bu torpağa qovuşacaq.

Cavanlıqda gözəl bir qaraçı qızı falına baxarkən iki dəfə öləcəyini söyləmişdi. O zaman iki dəfə ölməyin nə olduğunun fərqinə varmadığından cır-cındır içərisində işıq saçan qaraçı gö­zəlinin sözlərinə məhəl qoymamışdı. İndi illərin uzaqlığından birdən-birə har­dan­sa qa­raçı qızının sözlərini xatırladı.

«İndi evdə neyləyirlər görəsən? Bayaq o iki nəfərin söhbətinə görə basdırıldığı vaxtdan yeddi gün keçir, yəqin ki, sabah yeddisini verəcəklər. İndi güman ki, səhərin bütün hazır­lıq işlərini görüblər. Arvadını yaxşı tanıyır, bu günün işini qə­tiy­yən səhərə qoyan deyil, mini min söz desə də fərqi yoxdu, öz bildiyi ilə gedəcək. Sabah yəqin ki, həyət qohum-qonşuyla dolu olacaq. Zarafat deyil, qırx yeddi yaş nə ömürdü ki... İndi hamı arvadına vaxtsız dul qaldığı üçün təsəlli verir. Görəsən, uşaqlar neyləyir, atalarının ölümüylə barışa bilirlərmi? İllah da bala­cası? Onu elə istəyirdi ki, axşamlar işdən qayıdanda uşaq az qalırdı sevincindən dəli ola. Çox güman ki, anası onun öl­düyünü uşaqdan gizli saxlayır. Hələ balacadı, ağlı kəsmir, birtəhər aldatmaq olar. Yəqin qızcığaz axşamlar, onun işdən qayıdan vaxtı kürrük eləyir. Görən anası onu necə ovundurur?.. İndi neyləsin? Gecənin bu vaxtı gedib evinin qapısını döysə, ina­narlarmı dirilib gəlməyinə? Deməzlərmi bu vədə torpağın altın­dan nə təhər çıxıb gəlmisən bura? Ancaq başqa çıxış yolu da yoxdu, indi getməsə, günün günorta çağı çıl-çılpaq necə qa­yıda bilər? Hər halda evə dönmək üçün kəndin yatmış vaxtı da­ha münasib olar...».

Düşüncələr birdən-birə onu elə qoynuna aldı ki, hər şeyi unutdu. İndi gecənin bir aləmi, bir vaxt uzaq səfərlərdən qa­yıtdığı kimi gözlənilmədən qapını dö­yüb evə girəcək. Uşaqlar atalarının gəlişinə yuxudan oyanacaqlar, sevindiklərindən uç­ma­­ğa qanadları olma­yacaq.

Ay qəfildən buludların arxasında gizləndi. Qəbiristanlığa qatı qaranlıq çökdü, bir andaca hər şey bu qatı qaranlığa qarışıb yox oldu. Bu qəfil qaranlıqdan sümükləri səksəndi, yerin altında, qəbirdə keçirdiyi o dəhşətli günlərin mənzərəsi bir an­daca gözləri önündən keçib getdi. Ay buludların arxasından çı­xıb ətrafı işıqlandırana kimi özünə gəlmədi.

Kəfənin bir ucunu çiyninə atdı, o biri ucunu belinə do­ladı. Ay işığında vahimə tökülən boş qəbrə son dəfə nəzər sa­laraq kəndə sarı yönəldi.

Qəbiristanlığı tamam qazıb tökmüşdülər, qə­bir­lərin yerin­dən qara-qara çuxurlar baxırdı. Ha fikirləşirdisə, bu qəbirlərdən nə üçün meyitlərin, sür-sümüklərin qazılıb çıxarıldığını anlaya bilmirdi. Qə­bir çuxur­larına yıxılmamaq üçün addımlarını ehti­yatla atırdı.

Qəbiristanlığı keçib kəndə aparan yola çıxdı. Yol ağap­paq ağırırdı. Bir həftə bundan qabaq tabutda, adamların çiy­nində bu yolu gəlmişdi, ancaq o zaman necə gəlməyindən xə­bəri olma­mışdı. İndi ağappaq ağa­­ran yolla yeridikcə qəbiris­tanlığa gələn insan dəstəsi və bu dəstənin başı üzərindəki ta­but gözləri önün­­də canlanırdı.

Kəndin işıqları sayrışırdı. Bayaq qışqıra-qışqıra kəndə sa­rı yüyürən o iki nəfərin səsinə qalxan itlərin hürüşməsi hələ də kəsməmişdi. Bu səs ona ürək-dirək verirdi.

Budur, gəlib kəndə girən yolların ayrıcında da­yanır. Bu yolların ikisi kəndin içinə aparır, biri isə çayın yaxasıyla onun evinə gedir. Xoşbəxtlikdən evi kəndin ətəyindədi, itləri yuxudan eləməyəcək.

Çayın suyu tamam çəkilib; yayda az-az hallarda su olur burda. Ancaq qurbağaların səsi gəlir, hardasa çayın yata­ğındakı gölməçələrdə gecənin sərinliyindən, kimsəsizliyin­dən həzz ala-ala oxuyurlar. Gecənin səssizliyində bu səs ona o qədər doğma gəlir ki, sanki neçə illərin ayrılığından sonra ilk dəfə bu səsi eşidir.

Tini burulan kimi evinin yerləşdiyi səmtə baxdı. Gündüz olsaydı, evin damı apaydın görünərdi, ancaq indi ağacların ara­sından evin kirəmidli damını seçmək çətin idi. Təkcə yeri­dikcə ağacların arasından süzülüb gələn şüalardan bildi ki, eyvanın işığı yanır, arvadı həmişəki kimi işığı bilərəkdən söndürməyib.

Yavaş-yavaş evə yaxınlaşır. Bir azdan küçənin başına çatanda həyət qapısı aydın görünəcək.

Evə yaxınlaşdıqca özü də bilmədən ürəyi titrə­yir. İndi­yənəcən keçirmədiyi qəribə hisslər var­lı­ğını bürüyür. Get-gedə vücuduna dolmağa başlayan qorxu hissi onu əvvəlki kimi yeri­məyə qoymur, saxlayıb düşünməyə, hərəkətlərini ölçüb biçmə­yə vadar eləyir.

Darvazaya çatıb dayandı. Kənardan baxanda küçədə, hə­yət qapısında, qapının taxtaları arasından həyətin görünən ye­rində heç bir dəyişiklik gözə dəymirdi. Elə bil bu evdə, bu həyətdə adam ölməmişdi, yas düşməmişdi, hər şey necə qoyub getmişdisə, eləcə qalırdı.

Eyvanın zəif işığı həyətin gündoğana baxan tərəfini işıq­landırır, sütunların və evin qənşərindəki əbrişim ağacla­rının kölgəsi həyət qapısınacan uzanırdı.

Qapını yavaşca itələdi. Açılmadı, hiss elədi ki, cəftəni vurmaqdan əlavə arxasına dəmir ling söykə­yiblər. Qapının cəf­təsini bayırdan açmaq üçün barmağın zorla yerləşə biləcəyi ba­laca deşik vardı. Barmağını salıb yavaşca cəftəni itələdi. Cəftə açıldı. Son­ra səssizcə qapını itələdi. Ancaq qapının arxa­sına söy­kənmiş dəmir ling onu açılmağa qoymurdu. Çiynini qapıya söykəyib var gücüylə itələdi. Qapı bir qədər aralandı və birtəhər özünü içəri saldı.

Həyətdə elə sakitlik idi ki, ürəyinin döyüntüsü eşidilirdi. Evin pəncərələrindən qaranlıq tökülürdü. Ayaqlarının ucunda yeriyirdi ki, səs-küy salmasın. Elə bil aradan bir həftə yox, uzun illər keçmişdi.

«...Niyə belə ehtiyatla yeriyir? Nədən çəkinir? Bu evi, həyəti öz əliylə qurub düzəltməmişdimi? Bəs niyə oğurluğa ge­dirmiş kimi qorxa-qorxa yeriyir?».

Ayaqlarının ucunda yataq otağının pəncərəsinə yaxın­laşdı. Başını pəncərənin dəmir şəbəkəsinə söykəyib içəri baxdı. İçəri qaranlıq idi və pəncərənin qabağına qoyulmuş güzgüdən başqa heç bir şeyi seçmək mümkün deyildi. Xeyli boylansa da, bir şey görə bilmədi. Pəncərənin qabağından çəkildi.

Ay işığında kölgəsi evin divarına düşürdü və hərəkət elə­dikcə uzanıb qısalan kölgəsinin vahiməsi onu basırdı, ona görə də kölgəsinin vahiməsindən qurtarmaq üçün qaranlığa çəkildi.

Bir müddət evin işıq tutmayan səmtində dayanıb gözlədi. Özü də bilmirdi ki, niyə gözləyir. Ona elə gəlirdi ki, indicə qapı açılacaq, onun pəncərədən baxdığını görən arvadı çıxıb içəri səsləyəcək. Ancaq vaxt keçir, qapı açılmırdı. Gözləməyə isə səbri çatmırdı.

Təzədən pəncərəyə yaxınlaşdı. Dəmir şəbəkələrin arasın­dan içərini bir xeyli süzdü. Fərqi yoxdu, heç bir şey seçə bil­mədi. Çağırmaq lazım idi, başqa cür evdəkiləri oyatmaq müm­kün deyildi. Ancaq necə ça­ğırsın? Burdan, pəncərənin qaba­ğından çağırsa, ayılan kimi yuxulu-yuxulu onun kölgəsini görüb qorxa bilərlər. Bəs onda neyləməlidi?

Pəncərənin qabağından çəkilib evin qənşərindəki əbrişim ağacının yanında dayandı. Arvadını burdan səsləmək daha mü­nasib olardı. Çünki arvadı çağırışına eyvana çıxan kimi onu gör­məliydi. Onu çağıranın kim olduğunu yəqinləşdirmək üçün ey­vanda dayanıb gözləri ilə qaranlığı axtarmalıydı. O da ey­vandan bir qədər aralı, evin qənşərindəki əbrişim ağacının altın­da hər şeyi necə var izah eləyə bilərdi. Güman ki, arvadını inandıra biləcək. Axı, burda nə vardı ki... Sadəcə olaraq onu sətəlcəm tutmuş, ölmüş bilib dəfn eləmişdilər. Taleyi elə gətirib ki, yerin altından, qəbir evindən təsadüf ucundan qurtara bilib. Yox, güman ki, arvadı bütün bunların baş verdiyinə inanacaq. Arvadını inandıra bilsə, uşaqları da inanacaq, inandırammasa heç.

Bütün gücünü toplayıb özünü ələ aldı, yavaşca arvadını səslədi:

– Qəmər...

Ancaq elə bil səsi çıxmadı, səsini təkcə özü eşitdi. Buna baxmayaraq bir xeyli gözlədi. Gözlədi ki, bəlkə çağırışına səs verələr.

Sonra bir də:

– Qəmər, - dedi və yenə nəfəsini udub gözlədi ki, indicə qapını açacaqlar. Ancaq içəridən səs gəlmədi. Bir anlığa ona elə gəldi ki, evdə heç kəs yoxdu, otaqlar bomboşdu, onun ölü­mün­dən sonra Qəmər uşaqlarını da yığışdırıb gedib atası evinə. Nahaq bu həyətdə qorxa-qorxa, çəkinə-çəkinə addımlayır. Bəl­kə gedib eyvana çıxsın... Evin qapısının açıq olub-olma­dı­ğını yoxlasın... Ancaq getmədi, Qəmərin evdə olub-olma­dığını yə­qin­ləşdirmək üçün bu dəfə hündürdən:

– Qəmər! - deyə çığırdı.

Özü öz səsindən diksindi.

– Qəmər, ay Qəmər! - Bir də çağırdı.

Qapı yavaşca aralandı. Qəmər gecə paltarında saçları dağınıq halda eyvana çıxdı. Bir əlilə yaxasından tutaraq o biri əlilə qapını arxasınca çəkdi. Sürahının kənarına qədər gəlib həyət qapısına sarı:

– Ay adam, kimsən? - deyə soruşdu.

Söykənib dayandığı əbrişim ağacından aralanıb:

– Mənəm, Qəmər, - dedi.

Qəmər səsin darvaza səmtindən yox, evin qənşərindən gəldiyinə diksindi, söykəndiyi sürahıdan bir az geri çəkildi. Ancaq dayanıb gözlədi ki, həyətin ortasından gələn bu səsin, ona son dərəcə tanış gələn bu səsin sahibini tanısın.

Bir az da qabağa yeriyib qaranlıqdan çıxdı:

– Mənəm, Qəmər, - dedi, tanımadınmı? Əlişəm, dirilib gəl­mişəm.

Qəmər ay işığında ağappaq kəfənə bürün­müş, başdan-ayağacan ağappaq tük gətirmiş, onun əri olduğunu deyən bu qəribə məxluqu görcək dəhşətli səslə çığırdı və qayıdıb otağa qaçmaq istədi. Ancaq dönməyə, qayıdıb özünü otağa salmağa imkan tapmadı, özündən gedərək tirtap yerə yıxıldı. Qəmərin çığırtısı gecənin səssizliyi boyunca yayılaraq əks-səda verdi.

İstədi eyvana çıxıb Qəmərin qolundan tutub evə aparsın, uşaqları oyatsın, hər şeyi necə varsa, olduğu kimi onlara başa salsın. Ancaq pilləkənləri yarıya qədər qalxmışdı ki, içəridən tuman-köynəkdə cavan bir adam çıxdı. Eyvanın işığında göz-gözə gəldilər; Əliş qapıbir qonşuları olan Məsinin oğlunu tanıdı və hiss elədi ki, oğ­lan gecənin bu vədəsi arvadın səsinə çıxıb eyvanda onu görməyiylə özünü itirib, o da arvadı kimi bu saat, bu dəqiqə özündən gedib yıxılacaq. Məsinin oğlu bunu hiss elədiyin­dənmi, yoxsa gecənin bu vədəsi ləzzətlə yatdıqları yer­də peyda olmuş bu qəribə məxluqdan qorxduğundanmı yavaş-yavaş dalı-dalı çəkildi və özünü içəri saldı.

Qəmər hələ də eyvanda yıxılıb qalmışdı, huşu özündə deyildi.

Pilləkəndəcə dayanıb durmuşdu, bilmirdi qalxıb Qəməri evə aparsınmı, ya yeddisi çıxmamış onun evinə soxulan, ar­vadıyla, eyş-işrətə qurşanmış Məsinin oğlunu boğub öldürsün­mü, yoxsa necə gəlmişdisə eləcə çıxıb getsinmi? Çünki işin belə olacağını qətiyyən gözləmirdi. Ağlına da gətirməzdi ki, iyirmi beş illik ailə həyatı boyu sevib inandığı bir qadın yeddisi çıx­mamış belə bir işə qurşansın, yaslı-yaslı evinə oynaş gətirsin.

Qapı təzədən açıldı. Məsinin oğlu əlində qoşalülə tüfəng evdən çıxdı. Qan beyninə vurdu. Bildi ki, bircə an ləngisə gül­lə təpəsinə çaxılacaq. Dəli kimi yerindən qopub həyət qapısına tərəf götürüldü. Sol əlilə dəmir lingi qapının arxasından götürüb selbələdi ki, bayıra çıxıb qaça bilsin. Qapıdan çıxhaçıxda güllə açıldı. Sol qolunun istiləşdiyini hiss elədi.

Qəbiristanlığacan dayanmadan yüyürdü. Yüyü­rə-yüyürə hərdən çevrilib arxasına baxırdı ki, əli tüfəng­li arxadan onu qovurlarmı... Ancaq qaranlıqda gözləri heç nə seçmirdi. Səhər üzü olduğundan hava daha da qatı qaranlığa qərq olmuşdu.

Qəbiristanlığa çatıb dayandı. Sol qolunu əlilə sürtüb yox­ladı; qan içərisində idi. Bayaq açılan güllə qoluna dəymiş, dir­səkdən azca yuxarı əzələsini deşib keçmişdi.

Ancaq qolunda ağrı hiss eləmirdi. Bir gecədə qısa zaman ər­zində baş vermiş bu dəhşətli və gözlənilməz hadisələrdən ta­mam özünü itirmiş, hissləri, duy­ğuları korşalmışdı.

Qəbrin torpağı üstündə oturub bir neçə saat bundan qabaq ona vahiməli görünən çuxura baxırdı. İndi qəbir çuxuru adi bir quyu kimi gəlirdi ona. «...Ömür, həyat necə də məna­sızmış... İn­san niyə gəlir dünyaya görəsən, niyə yaşayır, bu dün­yadan apardığı nədi?.. Tale, alın yazısı nə olan şeydi, niyə insan bun­lardan qaça bilmir, qurtula bilmir».

Hava get-gedə işıqlaşırdı. Uzaqda gündoğan səmtində göyüzü qızarmağa başlamışdı. Bir azdan bu qızartı bütün gün­doğan səmtini bürüyəcək, səhər açılmağa başlayacaqdı. Tor­pağın altında neçə vaxtdan bəriydi ki, işıq, aydınlıq axtarırdı. Ancaq indi dan yeri qızardıqca hiss elədi ki, o, işıq, aydınlıq istəmir, bəlkə qırx yeddi illik ömründə ilk dəfə olaraq qaranlıq istəyir, zülmət istəyir...