Çingiz Hüseynov Vaqif Sultanlı. Heçlik vadisi. Bakı, Azərnəşr, 2010, 184 səh. Kitaba müəllifin «Ölüm yuxusu»

Üstündə oturduğu qəbrin torpağından bir ovuc götürdü. Qazılıb çıxarılmasaydı, illərlə bu torpağın altında yatacaqdı, çürüyüb bu torpağa qarışacaqdı. Və birdən-birə qazılıb torpağın altından çıxarıldığına, taleyin bu qəribə, gözlənilməz oyununa acıdı. Özünə yazığı gəldi.

Gündoğan səmtində üfüqlər qan içindəydi. Səhərə az, lap az qalırdı. Bir azdan hava tamam işıqlaşacaqdı. «... Bəs o bun­dan sonra neyləyəcək, necə yaşayacaq, kimin üçün yaşayacaq?.. Onun sadə bir təsadüfdən xilas olduğuna, xortdamadığına ina­nacaqlarmı?.. Lap inansalar belə, bundan sonra yaşamağına də­yəcəkdimi? Axı bundan sonra evinə, ailəsinə qayıda bilməyə­cəkdi...».

Hava işıqlaşdıqca, səbri tükənirdi. Nə edəcəyini bilmirdi. Eləcə qəbrin torpağı üstündə oturub gözlərini çuxura zilləmişdi. Elə bil yer üzündə tək o qalmışdı, bu başdaşları qalmışdı, bir də bir həftə gecə-gündüz nə olduğunu bilmədən yaşadığı bu qəbir çuxuru qalmışdı.
* * *
Bütün bu əhvalatlar bir də, bir də yaddaşından keçdikcə Əliş bunların öz başına gəldiyinə inanmırdı.

Bel-külüng səsləri birdəncə kəsildi. Başını qaldırdı. Adamlar əl saxlayıb Həlimə qarının tamaşasına durmuşdular. Çal saçları boyun-boğazına tökülmüş Həlimə qarı qucağında qara-qara daşlar ayaqyalın qəbiristanlığın içərisiylə fır-fır fırlanırdı. Bayaqdan bəri neçə dəfə qazılıb köçürülmüş qəbirlər arasında oğlunun qəbir çuxurunu tapıb itirmişdi.

Uşaqları xısın-xısın ağlaya-ağlaya analarının dalınca düşmüşdülər, ancaq arvad heç kəsi yaxına buraxmırdı.

Handan-hana axtarıb oğlunun qəbir yerini tapdı. Qazılıb tökülmüş yumşaq torpağın üstündə oturaraq qucağındakı daşları dizlərinin üstünə qoyub oxşamağa başladı. Qucağındakı daşları elə oxşayıb əzizləyirdi ki, deyirdin daşlar canlıdı, ətinin-canının ayrılmaz parçasıdı. Həlimə qarı oxuyurdu, oynayırdı, gülürdü, qucağındakı daşları sığallaya-sığallaya, oxşaya-oxşaya öz-özü­nə danışırdı, daşlarla söhbət elə­­yirdi.

– Oğul, - deyirdi, çox gözlədim yolunu, bilirdim gələ­cək­sən, ananı gözü yolda qoymayacaqsan. Day gözlərim yığıldı yollardan, indi rahat ölə billəm.

Ətəyindəki daşlar oğlu Əvəzin qəbrindən çıxmışdı. Əvə­zin necə öldüyü indinin özünəcən qaran­lıq­dı. Əsgərlikdən ölüm xəbəri alınandan bir həftə son­­ra meyiti iki nəfər əsgər qutudaca gətirmişdi. Dəfn zamanı qutunu açmağa icazə veril­məmişdi. O iki əsgərin göstərişilə meyit elə qutudaca torpağa qoyulmuşdu.

İlahi, o vaxt Həlimə qarı nə müsibət açmışdı. Taxta qu­tunu dırnaqlarıyla necə didirdi, əlləri ilə necə sürtüb oxşayırdı, qutunun başına necə fırlanırdı. İndi qəbirdən oğlunun cəsədi əvəzinə daş-kəsək çıxdığını biləndə qarı havalanmışdı. Uşaqları nə illah eləmişdilərsə, analarından gizlədə bilməmişdilər. Hansı bir gizli qüvvəsə arvadı çəkib qəbiristanlığa gətirmişdi. İndi bilmirdilər daş-kəsəyi nə adla dəfn eləsinlər. Qəbir yerini itir­mək ondan da ağırdı.

– Bizi qarğıyanı allah qarğısın, - Əvəzin böyük bacısı, qardışının ölümündən bu yana yas paltarını əynindən çıxar­mayan qaragünlü Sona əllərini göyə açıb qarğış tökürdü.

Uşaqları nə illah eləyirdilərsə, daş-kəsəyi arvadın əlindən alıb analarını evə qaytarammırdılar.

– Toxunmayın mənim oğluma, - deyirdi, - oğul doğma­mısız mənimçün, yeri-göyü dağıdaram.

Qardaşının ölüm xəbəri gələndə nişanlı olan Sona düz iki il sonra ərə gedəndə də o qara paltarda gəlin köçmüşdü. Bu günəcən əynindəki o qara paltarı çıxarmağı qardaşı Əvəzə xəyanət bilirdi.

Qaragünlü Sona tamam başını itirmişdi. Ona elə gəlirdi ki, qardaşını qarğıyıb daşa döndəriblər. Həlimənin qucağındakı qara-qara daşlara qəribə bir qorxuyla baxırdı, elə bil daşlarda anlamadığı, dərk eləmədiyi bir sirr vardı.

Daşın üstündə oturub baxırdı. Adamların içərisində üst-başı toz-torpağa bulaşmış ərlə-arvad səhərdən bəri o yan-bu yana qaçırdılar. Qəbiristanlığı bəlkə azı min kərə belədən-belə gəzib dolaşmışdılar. Kirpiklərinəcən toz-torpağın içərisindəy­dilər. Adamlardan ayrılaraq bir kənarda dayanıb baxırdılar, sonra ər qabaqda, arvad əlində bel arxada qəbiristanlığa girir­dilər, çala-çala qəbir yerlərinin arasıyla yavaş-yavaş keçib ge­dir, diqqətlə qəbir yerini axtarırdılar.

Sonra gəlib onun oturduğu daşın yanında da­yandılar. Yolçuyla Pəriydi; əyin-başları elə gündəydi ki, ikicə addım­lıqdan tanımaq olmurdu.

Yolçuyla Pərinin uşağı təzə doğulmuşdu və xəstəxanadan çıxarandan bir həftə keçməmiş tələf olmuşdu. Uşaq boğulub ölmüşdümü, anasının altında qalmışdımı, bilinmirdi. Ancaq qonşular uşağın ölməyindən iki gün sonra xəbər tutmuşdular. Ata-ana körpəyə veriləcək yüz manat pulu əldən çıxarmamaq üçün onun ölməyini hamıdan, qohum-qonşudan belə gizlə­mişdi... Uşağı gecəykən yuyub qəbiristanlığa aparmışdılar. Qa­ran­lıqda kimsəsiz qəbiristanlıqda ərlə arvad külünglə qəbir qazmışdılar. Cəmi yeddicə gün ömür sürmüş körpəni gizlicə yaş torpağa tapşırıb səhər üzü evə dönmüşdülər. Səhər evdə uşaqlara bərk-bərk tapşırmışdılar ki, körpənin keçindiyini heç kəsə deməsinlər. Kişi gedib körpəyə veriləcək pulu almışdı.

Camaat yalnız bundan sonra uşağın tələf olmağını bil­mişdi.

O gündən arvad yata bilmirdi, səhəri dirigözlü açırdı. Yuxusu qaçaq düşmüşdü, ha çalışırdısa gözlərinə yuxu get­mirdi. Əri aparmadığı həkim, göstərmədiyi baxıcı qalmamışdı. Deyirdilər ki, qorxub, keçib gedəcək. Ancaq yuxusuzluq keçib getmirdi, uzun gecəni səhər eləyənəcən onunku ona dəyirdi.

Gecənin bir aləmi arvad qalxıb yatağında otururdu. Əri də yatammırdı. Arvadı bu bəlaya düçar olandan onun da yuxusu çəkilmişdi.

– Uzan, gözlərini yum, - deyirdi, - yüzə qədər say.

Arvad ərinin dediyi sayaq uzanıb gözlərini yumurdu, başlayırdı saymağa.

– Bir, iki... on beş, otuz doqquz... yüz, yüz bir...

Fərqi yox idi, yuxusu gəlmirdi ki, gəlmirdi. Uşağı dəfn elədikləri gecə, o gecənin vahiməsi canına hopmuşdu, heç cür o qorxunu, vahiməni canından çıxara bilmirdi.

– Axı niyə qoymadın uşağı el adətilə dəfn elə­­­yək, sənə demədimmi haram düşmür bizə.

– Sənin nə vecinə... Bir çətən külfət saxlayıram mən. Birini bilirsən, birini yox.

– Acından ölməyəcəkdik ki... Pis-yaxşı dolanırdıq.

– Yıxıl yat, arvad! Yum gözlərini, yuxuya gedənəcən say.

– Yata bilmirəm, Yolçu, başa düşürsən? Yuxusuzluq öldürür məni. Düz on gündü yata bilmirəm.

– Səhər aparacam səni Molla Məhəmmədin yanına.

– Yolçu, sən atanın goru, çıxar evdən o yüz manatı. İndiyəcən bizə nə gəlibsə tamahdan gəlib.

Beləcə arvad günlərlə gecəni dirigözlü açırdı. Səhər qal­xıb görürdülər ki, arvad yatağının içində oturub.

– Gecə bayıra çıxmağa qorxuram, - deyirdi, - hara baxı­ramsa, uşaq gözlərimə görünür. Yoxsa çıxıb bayırda gəzərəm.

Qəbiristanlığın üstüylə yol çəkilməsinə arvad ayrı cür baxırdı. Elə fikirləşirdi ki, uşağı tamaha qurban verdikləri, el adətiylə basdırmadıqları üçün bu yol çəkilir.

– Sənə dedim axı o vaxt, çıxar tulla evdən o yüz manatı, gör bir başımıza nələr gətirdin...

Yolçu üst-başı toz-torpaq içində dayanıb baxırdı. Arva­dının sözlərini eşitmədi. Onu fikir götürmüş­dü. “Axı harda bas­dırmışdılar bu körpəni? İndiki kimi yadındaydı, gecə qəbiris­tanlığın qapısından keçib necə getdilər, hansı qəbirlərin yanın­dan ötdülər. Son­ra köhnə qəbirlərin arasında torpağı qurumuş otlardan təmizləyib külünglə balaca qəbir qazdılar. Üstünə də balaca başdaşı sancdılar ki, qəbrin yeri itməsin. İndi necə ol­muş­du qəbir, hara qeyb olmuşdu?».

Qəbiristanlığın köçürülməsi söhbəti qalxandan ər-arvad əl-haya düşmüşdülər. Elə həmin günün səhəri ikisi də obaş­dannan durub qəbiristanlığa gəlmişdilər. Bir ay bundan əvvəl basdırılmış uşağın qəbri yoxa çıxmışdı. Qəbiristanlığı aşağı-yu­xarı neçə dəfə gəzmişdilər, ancaq qəbir tapılmırdı ki, tapılmırdı.

Evdən çıxıb həmin gecə uşağı dəfn eləməyə apardıqları yolla gəlirdilər. Hansı yolla keçib gəldiklərini fikirləşə-fikirləşə gəlib qəbiristanlığın ortasına çıxırdılar. Ancaq qəbir tapılmırdı, qayıdıb yolu bir də gəlirdilər. Fərqi yox idi. Sonra bir dəfə gecə yarısı arvadı Yolçunu durğuzub qəbiristanlığa gətirmişdi ki, bəlkə qaranlıqda gəldikləri yolu yaddaşında bərpa eləyə-eləyə qəbrin yerini tapa. Qaranlıqdan üşənə-üşənə o qədər yolu piyada gəlmişdilər. Ayın tutqun işığında qəbirlərin arasıyla dan yeri ağaranacan o qəbri axtarmışdılar. Ancaq yenə qəbri tapa bilmirdilər ki, bilmirdilər.

Yolçunun üst-başına baxdı, günəşdən yanıb qaralmış sifə­tinə baxdı; yazığı gəldi. Üz-gözünün ifadəsində tutduğu işdən it kimi peşiman olduğu bilinirdi. Və onu da hiss elədi ki, uşağın qəbrini tapıb köçürməyincə, arvadının özünə gələcəyinə, yaşa­yacağına inanmır.

Keçib onun yanında, daşın üstündə oturdu. Arvadı Yolçu­dan aralanıb adamlara qarışdı. Günün günortadan keçdiyini bildiyindən başa düşürdü ki, uşa­ğın qəbri bu gün tapılmalıdı, hava qaralanacan tapılmasa, sonra gec olacaq.

Göz-gözə gəldilər, hiss elədi ki, Yolçu danışmağa, dər­dini bölüşməyə adam axtarır. Ancaq o danışmaq istəmirdi, heç kəslə kəlmə belə kəsmək istəmirdi. Gördüyü bu mənzərə o qədər sarsıdıcıydı ki, danışmağa özündə güc belə duymurdu.

Aradan nə qədər keçdiyini bilmədi. Bir də başını qaldı­randa gördü ki, Pəri tozun-torpağın içərisində adamlardan ayrı­lıb ona sarı gəlir. Gəlib ərinin qabağında dayandı:

– Nə oturmusan burda, görmürsən axşam düşür, bəsdi dincəldin, qalx görək neynirik. - Arvad bunu deyib əlini qaşına qoyaraq günbatan səmtə baxdı ki, görsün günün hansı vaxtıdı.

Yolçunun tükü də qımzanmadı, elə bil arvadının sözlərini eşitmirdi.

– Səninlə deyiləm? Görmürsən qaş qaralır?

– Gəl otur dincini al, həlak eləmə özünü, cəhənnəm olsun hər şey...

– Başına at təpibdi nədi, uşağın qəbri tapılmasa, dəli ollam bu gün haqqı, - arvad əllərinin ikisini də birdən günəşə sarı uzatdı.

– Yekə arvadsan, ağlını başına yığ, bir həftəlik uşaqdan ötrü özünü həlak eləmə. Yazıqsan, bir çətən külfətimiz var axı. Özünə yazığın gəlmir, barı balalarına yazığın gəlsin.

– O uşaqsız mənə ömür yoxdu, olmayacaq, bu su kimi aydındı sənə, sənin deməyin artıqdı.

– Gəl otur, sən atanın goru, görək bir dünyanın hara-harasıdı. Bir həftədi işimdən-gücümdən olub düşmüşəm sənin dalınca. Gecə də yuxuma qəbir girir, başdaşı girir. Bir bizdə görünməyib ki... Camaat heç bu yaşda öləni qəbiristanlığa gətir­mir...

Arvad bir gözü qəbiristanlıqda:

– Sənə dedim həyətdə, bağın ayağında basdıraq uşağı, – dedi. - Qoymadın, dedin aparaq qəbiristanlığa. Bu da sənin qəbiristanlığın. Di, tap görüm necə tapırsan...

– Bəlkə elə belə xeyrədi. Uşaqdı da, nə yaşamışdı ki, nə də yadda qala...

– Doqquz ay onu bətnimdə gəzdirmişəm, canımda gəz­dirmişəm, sənə nə var ki...

Yolçu dinmədi, daha doğrusu bilmədi nə cavab versin. Uşağı gecəynən gətirib qəbiristanlıqda basdır­dıqları gündən bəri hər şey yaddaşında bir-birinə qarışmışdı və varlığını sarsıdan bu qarmaqarışıqlıqdan nə yolla xilas olacağını bilmirdi.

Qəfildən isti külək qalxaraq, bir andaca qəbiris­tanlığı ağ dumana bürüdü. Toz-torpaq sütunu göyə milləndi. Boğanaq qə­biristanlıq yerinin bu başından vurub o başından çıxdı, burula-burula uzanıb nazildi, sonra hiss olunmadan çıxıb getdi. Ancaq qəbiristanlığın üstündən ağ toz dumanı xeyli vaxt çəkilmədi.

Küləyin, boğanağın qalxmasıyla kəsilən səslər təzədən oyandı, bellər, külünglər əvvəlki ritmiylə işləməyə başladı.

Arvad gözlərini qəbiristanlığın üstündən asılıb qalan toz dumanından çəkmədən:

– Ürəyimə damıb ki, uşağın qəbri torpaq altda qalıb. Bu qədər qəbri ki qazıb töküblər, onun altında bilək boyda başda­şının itməsinə nə var ki...

Yolçu yenə dinmədi, çünki daha canında taqət qalma­mışdı, indi də qazılıb tökülən torpaq yığınının altında qəbri axtar­ma­ğa başlasalar, bu işə tab gətirməzdi. Ancaq arvad inad eləyirdi:

– Yolçu, dur, ürəyim partlayır mənim. Heç olmasa gedək o yerləri bir də axtaraq. Yadındadımı, gecə hardan keçib gəl­mişdik...

Durub qəbiristanlığın içərisinə tərəf getdi. Gedə-gedə fikirləşirdi ki axı, bu dünya niyə belədi; birinin özünə dərd elədiyini o biri vecinə almır. Biri başdan-başa çirkab içəri­sindədi, o biri ən xırda məsələdə heysiyyətinin tapdanmasına belə dözmür, dözə bilmir. Bax, elə bu qəbirlər, bu qəbir daşları bir-birindən niyə bu qədər seçilir?..

– Ay oğul, bu daşın ucundan yapış aparaq? - Boş qəbrin başında dayanmış qoca bir kişi ona sarı döndü.

Daşın o biri ucundan tutdu. Bir xeyli getdilər. Qocanın daşı aparmağa gücü çatmırdı, yol boyu ayaq­ları titrəyirdi, az qalırdı yıxıla.

Dayandı, daşı yavaşca yerə qoydular:

– Tələsmə, əmi, - dedi.

– Qorxuram, oğul, qaş qaralır, sonra gec olar. Bir də baş­daşını necə düzəltdirərəm? Üz-gözüm də öyrəşib buna. Əlimi sürtəndə elə bil ciyərparamın kürəyini sığallayıram. Bu baş­daşını ora aparammasam, rahat olammaram.

Qocanın səsi elə titrək idi ki, sanki danışmır, ağlayırdı. Tük basmış sifəti göz yaşlarına bulaşdığından par-par yanırdı. Görürdü ki, qoca dincəlmək üçün dayansa da, yerində dura bilmir, başdaşını təzəcə sökülüb dağılmış qəbiristanlıq yerindən çıxarmaq istəyir.

– Oğul, - dedi, - belə rahat gəzməyindən deyəsən qəbiris­tanlıqda bir adamın yoxdu.

– Yox, əmi, – dedi, – mənim heç kəsim yoxdu.

Qoca başını bulaya-bulaya:

– Xoşbəxtsən ki, oğul, heç kəsin yoxdu. Bu qəbri söküb daşımaq bilirsən nə zillətdi... Kimlərdənsən, oğul?

– Mənim heç kəsim yoxdu, əmi...

Bunu deyib başdaşını təkbaşına qaldırıb aparmaq istədi, ancaq yerindən tərpədə bilmədi.

– Dayan, oğul, tək apara bilməzsən, qoy ucundan tutum. Mənim belə qocalığıma baxma. Oğlumdu axı, nə qədər ağır olsa, mən tək qaldıra billəm, ancaq sən yox. - Qoca bunu deyib başdaşının ucundan tutdu. Təzədən getməyə başladılar.

...Həlimə qarının səsi qəbiristanlığı başına götürmüşdü. Arvad ağzını göyə tutub qarğış yağdırırdı. Uşaqları arvadın da­lınca tökülərək bayaqkı kimi qaytarıb evə aparmağa çalışırdılar. Ancaq arvad heç kəsə məhəl qoymurdu.

– Bu yazığı dəli elədilər, – bunu qoca dedi və başdaşının ağırlığı altında titrəyən ayaqlarının bü­küləcəyindən qorxub da­yandı. Təzədən daşı yerə qoydular.

– Hə, oğul! Bu uşağın sümüklərini bir-bir əllərimlə yığ­mışam torbaya. Düz bir torba ağzına kimi sümük elədi. Sü­mükləri torpaqdan ayırıb yığdıqca uşaqlığı gəlirdi yadıma. Balaca olanda deyirdi ki, ata, bilirsən, mən nə olacağam? Saç­larını sığallayırdım, soruşurdum, quzum, nə olacaqsan? Deyirdi, ata, dərviş olacağam. Deyirdim oğul, niyə dərviş, yer üzündə sənət qəhətdimi, bəyəm, gəlib dərviş olasan? Deyirdi, yox, ata, mən dərviş olacağam, gəzəcəyəm qarış-qarış yer üzünü. De­yirdim, oğul axı, niyə dərviş olacaqsan, bir desənə, mən də bilim. Deyirdi ki, bunu sonra, mən dərviş olanda biləcəksən. Nə illah eləyirdim, bir söz qopara bilmirdim. Elə uşaqlıqdan dərviş paltarı geyirdi, yerişi-duruşu, hərəkətləri, rəftarı ilə özünü dər­vişlərə oxşa­dırdı. Bilmirəm, harda görmüşdü bu bədbəxt dər­viş tayfasını, niyə dərviş olmaq istəyirdi? Sonra gəldi belə oldu. Birdən-birə ayaqları tu­tuldu, erkən yaşlarından yatağa düşdü. Hayana apardımsa, dər­dinə bir çarə tapılmadı. Bədbəxt gözlə­rimin qa­ba­ğın­daca əriyib getdi. İndi qəbrindən sümüklərini çıxaranda baxıram, baxıram, sümüklər o illəri geri qaytarır. Fikirləşirəm ki, insan niyə belə bədbəxtdi, ömür, həyat niyə belə mənasızdı. Uşağın əllərini bas­dırmadım, apardım evə. Dünən axşam əllərinin sümüklərini qabağıma qoyub o ki var ağla­mışam. Bir vaxt bu əllərin necə canlı olduğunü gözlərimin qa­bağına gətir­dikcə nə­fəsim tutu­lurdu. Gördüm ki, əllər evdə mənə rahatlıq ver­mə­yəcək, tə­zə­dən gətirib basdırdım.

Təzə qəbiristanlıq yerinə nə vaxt gəlib çatmaqlarından xəbəri olmadı. Qocanın söhbəti o qədər cazibəli idi ki, nə yolun uzunluğunu, nə də başdaşının ağırlığını duymamışdı. Təkcə baş­­daşını yerə qoyanda hiss elədi ki, xeyli yol gəliblər və yor­ğunluqdan əlləri-ayaqları sızıldayır.

Təzə qəbiristanlıq yerində xeyli məzar vardı; qəbirlərin bə­ziləri sıra ilə, bəziləri tələm-tələsik, necə gəldi salınmışdı. Ya­xın qo­humları yanaşı basdıra bilmək üçün bə­zi yer­lər iplə, məftillə əhatəyə alınmışdı. Bir xeyli yeni köçürülmüş qə­bir­lə­rin arasıyla gə­zib təzə­dən qocanın yanına qayıtdı. Qoca:

– Allah səni xoşbəxt eləsin, oğul, – dedi, – Yaman karıma gəldin. Sən olmasaydın, bu qədər yolu çətin ki, gəlib çıxa biləydim.

– Dəyməz, əmi, – dedi, – allah sənə də ömür versin.

Qocanın başdaşını basdırmasına kömək eləyə bilərdi. Ancaq hiss elədi ki, dayana bilmir, dözə bilmir. Təzə qəbi­ristanlıq yerindən ayrılıb gəldiyi yolla geri qayıtdı.

Köçürülməmiş bir qəbrin böyründə hardansa gələn səs onu saxladı. Başını qaldırdı. Qarşısındakı qəbrin torpağının ilbəil göyərib solan otlarından hiss olunurdu ki, indiyəcən bir dəfə də olsun yada salınmayıb, üstünə ayaq basılmayıb. Ancaq bilirdi ki, bu qəbrin sahibi Cəlal kişi torpağa qoyulandan sonra unudulmayıb, hələ sağlığında, əli qazanc gətirməkdən kəsilən gündən, qocalığın onu sürükləyib ölüm yatağına saldığı gündən, içində ölüm gəzdirə-gəzdirə evin-ailənin artığına çevrildiyi gündən unudulub.

Cəlal kişi bu yurdda qərib idi. Cavanlığında düzü-dün­yanı yora-yora çox yerlər gəzmişdi, aranı dağa, dağı arana qat­mışdı, ancaq ahıllaşdıqca yavaş-yavaş köçəri həyat onu yormuş, xoş-naxoş bu kənddə yurd salıb ev tikdirmişdi. Oğlanlarını ev-eşik eləyib, qızlarını ərə verəndən sonra bu yerlərə birdəfəlik bağlanmışdı. Belə-belə bir də baxıb görmüşdü ki, kəndin ca­maatına qoşulub.

Ancaq ömür keçdikcə vətən, torpaq çəkir, qoca təzə yurd yerinə heç cür bağlanammırdı. Qəribçilik dərd olub içərisini qovururdu, elə hey oturub-durub vətənindən, elindən, cama­atından danışırdı. Ona elə gəlirdi ki, dədə-baba yurdu qırx-qırx beş kilometr aralıda deyil, çox-çox uzaqlardadı, dünyanın ge­dilməklə çatmaq, yetişmək mümkün olmayan bir səmtindədi.

Cəlal kişi ölənəcən gözlərini dağ səmtindən yığam­mamışdı. Qışın qapını kəsdirdiyini dağları örtən qardan bilərdi, havanın necə keçəcəyini dağın dumanından seçərdi. Hərdən dərdini dağıtmaqçün tütəyə dəm verərdi. Doğma yerlər yadına düşəndə elə çalardı ki, dilsiz-ağızsız heyvanların da ürəyinə qəribçilik toxumu düşərdi, torpaq ayaqlarının altından qaçardı. Sürü ağzını otdan ayırıb həsrət-həsrət dağlara sarı boylanardı. Beləcə qoca gözü dağda, özü aranda qəribçiliklə ömür sür­müşdü.

Bir qış kişi var-dövlətini yığıb-yığışdırıb arvadını və son­beşiyini götürüb baş almışdı vətəninə. Səksən yaşında qolunu çırmalayıb kərpic kəsmişdi, palçıq qatmışdı, ev tikmişdi, tövlə düzəltmişdi, nə zillətlə kolxozdan yer alıb bağ salmışdı. İki ilin içərisində bir cah-cəlal yaratmışdı ki, gəl görəsən? Ancaq nə fayda? O iki ildə arvadıyla qızı kişiyə göz vermişdilər, işıq verməmişdilər. İş o yerə gəlib çatmışdı ki, kişinin qazanıb gətirdiklərini hazırlayıb qabağına qoymurdular. Xörək bişirilib ondan gizlində yeyilirdi. Süfrəyə gətirib qoyduqları təkcə yavan çörək olurdu ki, kişinin ondan da gözü doymurdu, yedikcə elə hey yemək istəyirdi. Qışın zəlov-zəlovun­da kişi xəstələnmişdi, səksən illik ömründə ilk dəfə xəstəxana görmüşdü. Xəstəxanada ola-ola arvad kişini buraxıb qayıtmışdı əvvəlki yurdlarına. Kişi xəstəxanadan çıxandan sonra qoyub getdiyi yurdu boş gör­müşdü, quruca canını götürüb o da arvada qoşulmağa məcbur olmuşdu. Beləcə ay dolanmış, il ötmüşdü və Cəlal kişi baxıb görmüşdü ki, əvvəlki yurdundadı. Daha qocalmışdı, yaş o yaş deyildi, kolxozun naxırını otarmağa halı qalmamışdı. Heç nə olmayıbmış kimi başlamışdı öz sürüsünü otarmağa.

Səhər-axşam süfrəyə oturanda xəstəxanadakı günləri yadına düşürdü:

– Gedəcəyəm xəstəxanaya, – deyirdi, qoy işin əl-ayağını bir tərəfə yığım... Bu il mütləq gedəcəyəm.

Evdə yaxşı bilirdilər ki, onu xəstəxanaya çəkən xəstəliyi yox, gündə üç dəfə verilən, çoxlarının yeyə bilmədiyi isti xörəkdi... Çünki xəstəxana adı gələndə qocanın gözləri işıq­lanırdı, ağzı sulanırdı. Di gəl ki, işdən heç cür macal eləyə bil­mirdi, bir də başını qaldırırdı ki, il tamam olub, qış kəsdirib qa­pının ağzını. Ancaq yenə ümidini üzmürdü, torpağı, payızın qo­vurub-qızartdığı otu-ənciri örtməyə başlayan bəyaz qarın o üzündə gizlənən baharı görürdü və inanırdı ki, havalar isinən kimi işin əl-ayağını yığıb mütləq xəstəxanaya gedəcək.

Öləndə vəsiyyət eləmişdi ki, vətənində, dədə-baba yur­dun­da basdırsınlar, ancaq övladları kişinin vəsiyyətinə əməl elə­məmişdilər. «Öz elidi, camaatıdı, qərib olanda nolar, – de­miş­dilər, ömrü burda keçib, bu adamlarla çiyin-çiyinə yaşayıb, hər necə olsa, camaat xeyrinə-şərinə yarıyıb. İndi övladları, bir bölük nəvə-nəticələri burda ola-ola kişini aparıb dədə-baba yur­dunda dəfn eləmək el-obaya hörmətsizlikdi. Dost var, düşmən var... Böyüyüb ərsəyə gətirdiklərinin hamısı böyründə-başın­dadısa nəyi qürbətdi buranın. Bir də öləndən sonra harada bas­dırılmağının nə fərqi varmış ki... Bir ruhudu, o da bizi ba­ğışlayar...».

«...Mənim ömrüm qəribçiliklə keçib, atam balası, qərib torpaqda yeriməkdən ayaqlarımın altı göz-göz yaradı, hələ də sönmək bilmir. Qəribçilik ömür olmayıb, zülüm olub mənə. Öləndə barı məni vətənimə aparmadılar, sözümü, vəsiyyətimi də qəribçiliyə saldılar. İndi də qərib yurdda uyuyuram, atam balası. İnsan qürbətdə ölmürmüş, diri-diri torpağa qoyulurmuş; mən diri-diri torpağa qoyulmuşam. Qürbət torpaqda yatdığımı düşü­nən­də hələ də sümüklərim sızıldayır, nə illah eləyirəm ərimək bilmir, çürümək bilmir... Yerin altında tüstüm ərşə çıxır, ha əlləşirəm torpağa qarışammıram».– Səs hərdən qırılır, sonra yenidən dalğa-dalğa qalxırdı; ona elə gəlirdi ki, səs bir əlçim bulud kimi qəbrin üstündəcə asılıb durub və elə bil bu səsi eşitmir, görür. – «Uçurun başdaşımı, atam balası, bir insan ki, qürbətdə qəbrə qoyuldu, bir insan ki, doğulduğu torpağa qarı­şammadı, ona başdaşı haramdı, o insan izsiz-tozsuz basdırılsın gərək...» – və səs get-gedə yavaşıyaraq yaddaşında çağlayan əbədi uğultuya qarışıb eşidilməz oldu. Qəbrin üstün­dəcə asılıb duran o bir əlcə bulud damcıyamı, göz yaşınamı dönüb torpağa hopdu.

…Səfinin qəbrinin üstündəki mərməri oğurlayıb aparmış­dılar. Dünən qəbri söküb sümüklərini təzə qəbiristanlıq yerində dəfn eləmiş, qəbrinin üstündəki mərmər başdaşıyla sinədaşını vaxt eləyib köçürə bilməmişdilər. Fikirləşmişdilər ki, hələ bir gün ixtiyarlarında var, səhər gəlib apararlar. Bu gün isə qə­biristanlığa gələndə başdaşıyla sinədaşını yerində görməmiş­dilər. Səhərdən bəri qəbiristanlığın bu başından vurub o başın­dan çıxırdılar, ancaq daşların hayana aparıldığını, kimin apar­dığını tapa bilmirdilər.

– Onu götürənin əli qurusun. – Səfinin arvadı qarğış tökürdü.

Oğlu anasını sakitləşdirməyə çalışırdı:

– Yaxşı biabır eləmə bizi. Başdaşı kimin nəyinə gərəkdi. Oyun-oyuncaq döyül ki, götürələr.

– Məsələ oğurluq məsələsi deyil, adama sataşmaqdı bu. – Arvad heç cür sakit olmaq bilmirdi. – Allah bilir, sürüyüb hansı qəbir çuxuruna salıblar. Üstünü də torpaqlayıblar ki, bütün günü avara-sərgərdən olaq burda.

– Sən otur, dincini al, mən bir qəbiristanlığı fırlanım. -Səfinin oğlu bunu deyib qəbir çuxurlarını axtarmağa getdi.

Səhərdən bəri baxmadıqları qəbir daşı qalmamış­dı. Dü­nən qəbiristanlıqdan hava qaralanda getmiş, sə­hər günəş adam boyu qaxmamış gəlmişdilər. O vaxt­dan bura bir-bir qəbir daş­larına baxıb keçirdilər. Hər bir daşın üstündə də ölənin adı-familiyası, doğum-ölüm tarixləri o qədər aydın yazılmışdı ki, şübhə yeri qalmırdı.

İndi Səfinin oğlu uzaqdan anasının qarğış səslərini eşidə-eşidə qəbir çuxurlarına baxırdı. O bu işə mat qalmışdı. qəbir daşlarını gecəynən kim apara bilərdi, həm də belə bir vaxtda bu qəbir daşları kimin nəyinə gərəkdi.

Qəbiristanlığı bir də başdan-başa dolaşıb anasının yanına qayıtdı. Anası əvvəlki kimi qazıb köçür­dükləri qəbir çuxurunun başında oturmuşdu.

– Tapa bilmədim, – dedi, – qəbir çuxurlarına bir-bir bax­dım, heç yerdə yoxdu.

Anası cavab vermədi, dodağının altında nə isə mızıl­dandı. Bir xeyli beləcə dayandılar. Heç biri nə edəcəklərini bilmirdi.

– Sənə dedim ki, dünən qəbir daşlarını köçürək, qoyma­dın məni öz ağlımla gedəm. – Bayaqdan bəri dillənməyən anası dedi.

Cavab vermədi, eləcə başını qaldırıb anasının üzünə baxdı.

Səfinin oğlu başını qaldıranda balaca qardaşının qaça-qaça onlara tərəf gəldiyini gördü. Uşaq təngnəfəs halda özünü yetirib:

– Dədənin başdaşını Seyfinin uşaqları oğurlayıblar...

Anası:

– Necə, necə? Başa düşmədim...

– Deyirəm, dədənin başdaşını oğurlayan Seyfinin uşaq­larıdı.