Çingiz Hüseynov Vaqif Sultanlı. Heçlik vadisi. Bakı, Azərnəşr, 2010, 184 səh. Kitaba müəllifin «Ölüm yuxusu»

Hekayələr
XİFFƏT

Qaranlıq otaqda uçuşan milçəklərin yalnız səsini eşidirdi; yuxudan tamam ayılmamışdı. Və uçuşan milçəklərin səsini eşidə-eşidə ona elə gəlirdi ki, heç nə eşitmir, mütləq sakitlikdi, çünki qaranlıqsa heç nə eşidilməməlidi – onun təsəvvüründə həyatın, təbiətin məntiqi beləydi. Ona elə gəldi ki, qapı aralandı, otağa kimsə daxil oldu, hətta qapı aralanarkən qaranlığa hücum çəkən soyuq işıq selini də gördü. Torpaq döşəmədə yaş süpürgə gəzməyə başladı. Otağı süpürüb zibili buxarının gözünə tökdü­lər, sonra kölgə necə gəlmişdisə, eləcə də qeyd oldu.

Srağagün gördüyü yuxunun cazibəsindən heç cür qopam­mırdı. Yuxuda görürdü ki, əri çıl-çılpaq pambıq kimi yumşaq qarın içində uzanıb onu səsləyir:

– Çıxar sən də paltarlarını, - deyir, - gəl uzan burda, ya­man sərindi. Orda, istidən, bürküdən nəfəsim çatlayır.

Soyuqdan dişləri taqqıldaya-taqqıldaya ayağının birini gö­tü­rüb o birini qoyur.

– Çıxar, - deyir, - gəl uzan yanımda, bura yaman sərindi, gün bişirdi axı səni. – Əri mismar barmaqlarıyla sümükləri ağa­ran biləyindən yapışmışdı, nə illah eləyirdisə, onun əlindən, bar­maqlarından qopammırdı.

– Burax, - deyirdi, - burax əllərimi, qoy gedim sənə isti pal­tar gətirim, soyuqdu axı...

– Gəlməyəcəksən, - deyir, - bilirəm, getdinsə, gəlməyə­cəksən, yaxşı tanıyıram səni.

Yalvarırdı, yaxarırdı, dartınırdı, mismar barmaqlardan açı­­lammırdı. Dartındıqca barmaqlar sümüklərinə işləyirdi. Və birdən... sol qolu biləyindən qopub ərinin barmaqları arasında qalır, fırlanıb-fırlanıb ağappaq qarın içərisinə yıxılır. Huşunu itirir, handan-hana sağ qoluna dirsəklənib birtəhər ayağa qalxır.

Birdən-birə düzü-dünyanı bürümüş qar nəhri səs eləyə-eləyə əriməyə başlayır və əri bu ucsuz-bucaqsız qar nəhrilə birgə axıb gedir. Uğuldaya-uğuldaya axıb gedən qar selinin dalınca yaşıl bir dünya başlayır. Qışqıra-qışqıra, tövşüyə-töv­şüyə qar selinin dalınca yüyürür.

– Ver mənim əlimi, - deyir, - mən əlsiz neyniyə billəm..

Gözlərini açıb qaranlıqda o yan bu yana göz gəzdirir; üstündən sürüşüb yerə düşən yorğanı götürmək istəyir, bacar­mır. Ağac kimi yanına düşən sol qolunu sağ əlilə yoxlayır.

«– İflic?!..».

Bir andaca gözlərinə qaranlıq çökür.

Yuxarıda yata bilmirdi, xəstələnib yatağa düşəndən yerini aşağı evə köçürtmüşdü. Burda nə uşaqların səs-küyü vardı, nə də gəlib-gedənlərin sual-sorğusu. Bir də buranı ona görə is­təyirdi ki, döşəməsi torpaq idı, ömrünün çoxu bu sayaq evdə keçmişdi; indi oğlunun taxta döşəməli evinə uyuşammırdı.

Günün hansı vaxtı olduğunu bilmirdi, yerindən qalxa bil­səydi, qapını açıb bayıra nəzər salardı. Ancaq... yadına düşdü qa­­pının bayaq açılıb örtülməyi, içəri hucum çəkən soyuq işıq seli. De­məli, gündüzdü, hava işıqdı. İşıqdısa yatmamalıdı, yox­sa uzun gecəni səhər eləyəmməzdi. Qaranlıq otaqda gecəni gün­düzdən seçəm­məsə də, gündüzləri birtəhər başa vururdu, ancaq gecəni yuxu­suz keçirmək əzab idi, işgəncəydi, elə buna görə də bacardığı qədər yuxusunu qoruyub gecəyə saxlamağa çalışırdı.

Milçəklər bayaqkı yorucu səsləriylə vızıldaşa-vızıldaşa uçuşurdular. Ona elə gəlirdi ki, qaranlıq otaqda, yaylı çarpayıda uzanmayıb, sanki dünyanın qurtaracağında sonu-səmti bilin­məyən bir boşluqla üz-üzə dayanıb, yatağında azacıq çevrilsə, dibsiz dərinliyə yuvarlanacaq. Elə bil bu boşluq dünyanın, hə­yatın sərhədiydi, sonuydu, ömür-gün başa vurulanda, insan mütləq bu sərhədə gəlib çatmalıydı, bu boşluqla üz-üzə dayan­malıydı.

İçərisini xəstəlik qovursa da məhəl qoymur, bilir ki, öm­rün, yaşın bu çağında ağrı-acılar yüngül gəlib keçir. Ağrıları öləziyəndə yuxu aparırdı, sonra yenə oyanır və təzədən yuxu; yuxuyla düşüncələri elə qarışır ki, bir-birindən ayıra bilmir. Ona elə gəlirdi ki, hər şey dünən olub, srağagün olub, lap bu ya­xınlaracan uşaq idi, cavan idi, sevirdi, sevilirdi. Aradan keçən illəri görmürdü, duymurdu, ömrün, həyatın belə erkən sovuş­duğunu dərk eləyəmmirdi.

Bağın ətəyindən sakit-səssiz aran çayı axırdı. Gündüzün cürbəcür səs-küyündən çayın səsini eşidəmmirdi, gecələr isə sirli-sirli şırıldayan suyun səsi apaydın eşidilir. Onda yata­ğından qalxıb bağın ətəyinə, çayın sahilinə enmək istəyirdi. Ancaq taqətsizlikdən yatağından qopammır, beləcə çayın sirli nəğməsi səssiz-səssiz oxuna-oxuna gecənin, qaranlığın yadda­şından keçib gedir.

İştahası çəkilib; belə çağlarında insan istəməsə də, yemə­lidi, ömrün, yaşamağın xatirinə. Ancaq yemək istəmirdi, qətiy­yən istəmirdi. Xeyli vaxtdı ki, dərmanları da qurtarmışdı, bu barədə oğluna demək istəmir. Bilir ki, iş adamıdı, şəhərə dər­man dalınca getmək üçün gərək işini-gücünü buraxa. Dərmansız keçinmək də çətindi, gözləyirdi ki, oğlu özü soruşa, maraqlana, ondan da səs çıxmırdı.

Qapı aralanır; yuxuyla oyaqlığın arasındadı. Gözlərini açmasa da, bilir oğludu, çünki həmişə bu vaxtlar gəlir yanına. Gəlib oturur, kötüyə dönmüş əllərini ovcuna alır, dilucu nə isə deyir, soruşur, o da nə isə cavab verir. Bilir ki, burda, mənzilin aşağı qatında yatmağından oğlu narazıdı, hətta bir dəfə ağır xəstə olanda oğlunun çarpayıyla birgə onu yuxarı daşıtdırmağı da yadındadı. Oğlunu başa düşürdü; başa düşürdü ki, hardasa haqlıdı, ancaq özüylə bacarmırdı.

Oğluyla gəlini arabir sözləşirdi, aşağıda hər şeyi eşidir. Aralarında əsən soyuq küləkdən də xəbərdardı, oğlunun alınan, alçalan səsindən də. Ancaq üzə vurmur, ailənin taleyinə kə­nardan əl qatılmamalıdı – bunu təcrübəsindən bilir.

Yuxu tutduğu üçün oğlunun nə vaxt çıxıb getdiyindən xəbəri olmur.

Gözlərini yuman kimi qaranlıqda Əzrayılın nəfəsini du­yur­du, küncdə yaş torpağın üstündə bardaşqurma oturub uzun kirpiklərini daraya-araya ona baxır, ruhunu oğurlamaq üçün girəvə axtarırdı. Gözlərini açan kimi Əzrayıl qeybə çəkilirdi. Uzun gecəni səhər eləyənəcən onunku ona dəyirdi. Dəqiqələr, saniyələr yüklü karvan kimi beləcə ağır-ağır çəkilib gedirdi. Səhərin açılmasını toyuq-cücənin, mal-heyvanın səsindən bilir­di. Bilir və rahatlanırdı; bütün gecəni Əzrayılla çarpışmaqdan yorulub tabdan düşmüş bədənini yuxu aparırdı; qaranlıq otaqda oyana-oyana, səksənə-səksənə günortaya kimi yatırdı.

Ötən həftə körpəcə nəvəsi, ayparçası kimi qız gözə gəldi – ikicə günün içərisində çığıra-çığıra canını tapşırdı. «Yatan ölməz...» deyərlər. Bu ölümdən sonra əhvalını da soruşan yoxdu oğlundan savayı; onun da gəlişindən-gedişindən çox zaman xə­bər tutmur­du.

Bayırda külək belədən-belə vıyıldayırdı. Küləyin qarşı­sında ikiqat bükülən üryan budaqların yalvarışlarını eşidirdi. Buxarının nə vaxt yandırılmağından xəbəri yoxdu, ancaq so­yuq­du, yaman soyuqdu, sümükləri sızıldayır, az qala sürünüb oca­ğın gözünə girmək istəyirdi. Bayırda əsən külək burda – qa­ranlıq otaqda içini-içalatını doğrayıb keçirdi. Ona elə gəlirdi ki, içərisinə çökmüş soyuqluğu heç bir şeylə çıxarmaq olmaz.

Axşama doğru yüngülləşməyə başladı, qalxıb yatağının içərisində oturdu. Yuxunun əks-sədası qulaqlarından çəkilib getmək bilmirdi. Səs onu sehr kimi, tilsim kimi işığa çağırırdı. Səs qulaqlarında əks-səda verə-verə uzaqlaşdıqca ürəyi bu səsə qoşulub getmək istəyirdi. Səs gedirdi, gedirdi, onu arxasınca çəkib aparmaq üçün qayıdır, yenidən gedirdi. Nə illah elə­yirdisə, səsin sehrindən, tilsimindən açılammırdı... Birdən-birə elə yüngüllük duydu ki, elə bil təzəcə anadan olmuşdu. Çar­payının millərindən tutub qalxdı; bu bir ildə ilk dəfəydi ki, ayağa dururdu.

Qapını aralayıb bayıra çıxdı. Üfüqdə əriyən günəşin so­yuq şəfəqləri gözlərini qamaşdırırdı. Həyətdə heç kəs gözə dəy­mirdi, təkcə yuxarı otaqdan oğlu ilə gəlininin səsi gəlirdi; nə barədəsə mübahisə edirdilər.

Bayırda dayanıb dünyanın genişliyinə tamaşa eləmək is­tə­yirdi, ancaq ayaqları onu evin qənşərindəki qarağacın altına çəkirdi. Qarağacın dibindəki sal daşın üstündə oturub kürəyini ağacın çopur-çopur gövdəsinə söykədi. Onu xəstə yatağından qoparıb işığa, günəşə çağıran səs qarağacın içindən gəlirdi. Qışın soyu­ğunda yarpaqlayan ağacın yaşıl budaqlarına baxdı. Qarağacı ilk dəfəydi ki, ilin bu vədəsi beləcə yarpaqlayan görürdü. Qara­ğacın içindəki apaydın səs ruhuna, varlığına yuxu kimi yayılırdı və bu səsin ağacın özəyindən, qabığından ağrıya-ağrıya necə çıxıb gəldiyini bütün əzalarıyla duyurdu.

Başını qaldırıb bir də budaqlara baxdı. Gözlərinə inan­madı; qarağacın yaşıl yarpaqları sızıldaya-sızıldaya qopub don­muş torpağın üstünə tökülürdü.

1985, Bakı

AĞ YOL

Gecələr eyvanda dayanıb ayın süd aydınlığında ağaran yollara baxardı. Bu ağ yol kəndin ətəyindən yovşanlı düzənlərin içərilərinə doğru uzanıb gedirdi. Yatağına girib gözlərini yuman kimi ağ yolla çapan ağappaq at yuxularına girərdi. Ayın süd aydınlığında ağ at hər gecə çapa-çapa bir az da uzaqlaşırdı. Bu bəyaz gecənin ağappaq yollarıyla ağ at hayana çapırdı belə? Bəs niyə gecələr bu ağ yolun sonu görünmürdü, yönü-səmti bilin­mirdi...

Və gecələr yuxularında ağ yolun tükənəcəyindən qor­xur­du. Bu qorxu ötən il sədr Qaçay kolxozun atlarını yığdırıb ətliyə göndərən gündən peyda olmuşdu.

... Kənddə cəmi-cümlətanı üç at qalmışdı. Biri naxırçı Lətifiniydi. Onun atına dəyməmişdilər, ona görə ki, Lətif kol­xozun fermasında yeganə naxırçıydı, özü də qocalıb əldən düş­müşdü, atsız keçinə bilməzdi. Biri də qarovulçu Zakirdə qal­mışdı. Çünki Zakir də tingliyin yanında yonca qarovulu çəkirdi, uzaq yolu gedib-gəlmək üçün hökmən ona da at lazımıydı. Üçüncü də Nəzir kişinin atıydı. Ancaq Nəzir kişi nə kolxozun naxırını otarırdı, nə də uzaq yerdə yonca qarovulu çəkirdi; ata ehtiyacı-filanı da yox idi. Səbəb buydu ki, Nəzir kişi kolxozun nalbəndiydi və uzun ömrü boyu atdan ayrı bircə günü belə olmamışdı. Kənddə uşaqdan böyüyə kimi hamı bilirdi ki, Nəzir kişi yeməksiz, susuz yaşayar, ancaq atsız bircə saat da keçinə bilməz.

Nəzir kişi kənddə təkcə nalbəndlik eləmirdi, kimin atının yanından bir əsim yel ötüb keçsə, çəkə-çəkə gətirərdi onun yanına, deyərdi ki: «Ay usta, qadan alım, bir bunun dərdi-halını ərz elə». Nəzir kişi də əvvəlcə atın ağzını açıb dişlərinə baxar­dı, kipriklərini aralayıb gözlərinin haşiyəsinə baxardı, sonra da əyilib qarnının altına baxardı və yalnız bundan sonra heyvanın «dərd-halını ərz eləyərdi».

Atlar yığılıb ətliyə göndərilən gündən qoca hiss eləmişdi ki, sədr Qaçay onun «nalbənd dükanı»nı sökdürmək istəyir, am­ma xətrini uca tutduğu üçünmü, qəlbini sındırmaq istəmə­di­yindənmi, nədənsə hələlik bu işə əl bulamır. Gözləyir ki, bəlkə qoca özü hər şeyi başa düşdü. Ancaq Nəzir kişi hər şeyi başa düşə-düşə onu da bilirdi ki, yaşı ötsə də, işsiz qalmaq, peşəsini tərgitmək ağırdı onunçün, vəssalam.

Qaş qaralan vaxtıydı. Soyuq payız küləyi ağacların sap­sarı yarpaqlarını insafsızcasına qoparıb küçələrə səpələyirdi. Gö­yün mavi boşluğunda bir əlcə ağappaq bulud yuxu kimi, xə­yal kimi dalğalanırdı. Nəzir kişi «nalbənd dükanı»nda otur­muş­du. Gözlərini göy üzünə elə zilləmişdi ki, elə bil bir əlcə ağap­paq buludun qeyb olacağından qorxurdu. Küçədən gələn tappıltı səsinə fikirdən ayrıldı. Başını qaldırıb açıq pəncərədən bayıra baxdı, qaralan üfüqlərə baxdı və bir də örüşdən yorğun-yorğun qayıdan mal-qaraya baxdı. Sonra da baxışlarıyla axtarıb-axtarıb gözlərini zillədiyi o bir əlcə bulud parçasını tapdı.

Ciyərlərinə güc gəlmişdi. Papirosunu elə sümürürdü ki, elə bil ömür-billah üzünə həsrət qalacaqdı. Papirosunu sümür­dükcə sanki fikirləri daha dərinlərə işləyirdi və bu dərin­liklərdə yumaq kimi çözələnirdi, ucunu-bucağını tapa bilmirdi.

Handan-hana ağır-ağır yerindən qalxdı. Asılqandan köh­nə, rəngi bozarmış kürkünü götürüb geyindi. Ağır-ağır otağın qapısını bağlayıb evə tərəf üz tutdu.

Nəzir kişi qocalmışdı. Ancaq bu gün qocalıq dərdi dü­şündürmürdü onu. Bu dərdi uzun illər boyu çəkə-çəkə köh­nəltmişdi. Bu gün züryətsizliyinin də fikrini eləmirdi, çünki bu dərdi də qəlbində çoxdan dəfn eləmişdi, lap çoxdan. Yarası da qaysaqlayıb unudulmuşdu bu dərdin.

Düz bir həftəydi ki, əlin ağdan-qaraya vurmurdu. Vaxt varıydı günün gözü yumulanacan dizini qatlamırdı, hər gün otuz-qırx at ayağı nallayırdı. Bəs indi? Hərdən yolüstü ötüb keçən atlıların bəzisi ustanın yanına buyruğa gələrdi, hərdən də uzaq kəndlərdən təkəm-seyrək bu səmtə yolu düşən tapılardı.

... Və bu dərd ustanı dirigözlü yeyirdi.

O gecə səhərə kimi yata bilmədi, elə bil iynə üstə uzanmışdı, bədənini dəlik-deşik eləyirdi. Yalnız səhər üzü bir balaca çimir eləyə bildi.

Gecənin süd aydınlığında ağ at yenə ağ yolla çapırdı. Bəs ağ atın belidəki ağ çuxalı oğlan kim idi? Atın yalını necə də qucaqlamışdı... Və birdən-birə ağ at da, atın belindəki ağ çuxalı oğlan da ayın süd aydınlığında qeyd oldu. Sonra gözlərinə nə göründüsə, yerindən sıçrayıb qalxması bir oldu, hövllü-hövllü arvadı Zərişi səslədi:

– Qarı, qarı, ver mənim şalvarımı, kəhəri apardılar.

Zəriş səssiz-səssiz yatırdı və bir anlığa qocaya elə gəldi ki, Zəriş uşaqdı, ağlı kəsmir, qəlbində hələ dərd, nisgil yuva sal­mayıb, çünki yalnız ağlı kəsməyn, qəlbində dərd, nisgil sığına­caq tapmayan uşaq bu cür sakit, səssiz uyuya bilərdi.

Ancaq Zəriş oyandı. Oyandı və heç nə başa düşmədi. Elə bildi ki, qocanı qara basır, ya da ki, başına hava-zad gəlib.

Və Zəriş qorxdu. Qaranlıq otaqda ağ tuman-köynəkdə evin küncündə yatağına oturmuş illərlə bir yastığa baş qoyduğu ərindən hövlləndi. Elə bil Zərişin başına bir qazan qaynar su əndərdilər. Gözlərinin qabağından bircə anda neçə-neçə əcayib-qəraib lövhə gəldi, keçdi. Bu əcayib- qəraib lövhələrin birində Zəriş gördü ki, Qara Səmidin arvadı Yorğa Sona ətəyini əlinə alıb çıxıb kəndin içinə, küçənin ortasıyla o baş bu baş qaça-qaça çığırır: «Ay camaat, Nəzir kişinin başına hava gəlib, Nəzir kişi dəli olub, dəli olub, dəli olub...».

– Qarı, qarı, niyə qoydun kəhəri apardılar, evimin dirə­yini yıxdılar.

Zəriş yenə dinmədi, gözlərini ərinin ağzına dikib durdu. Çünki Zəriş hələ heç nə başa düşməmişdi və qulağından Qara Səmidin arvadı Yorğa Sonanın səsi çəkilib getmirdi. Bu səs sərt bir qayayamı, dağamı, daşamı dəyib sınırdı, çiliklənirdi, əks-səda verirdi: «Ay camaat, Nəzir kişi dəli olub, dəli olub, dəli olub...».

– Qarı, qarı, niyə susursan, səninlə döyüləm? Kəhəri niyə verdin, evimin dirəyini niyə yıxdın, qarı?

Zəriş birdən-birə özünə gəldi:

– Əşi, nə kəhər, nə filan, kim apardı, haçan apardı, nə danışırsan, başına at təpibdi, nədi...

– Qarı, qarı...

Nəzir kişi arvadı kənara itələyib ağ tuman köhnəkdə eşiyə çıxdı.

Hava ayınlıq idi. Ayın süd aydınlığında kəndin ətəyindən başlayaraq yovşanlı düzənlərin içərilərinə doğru uzanan yollar ağappaq ağarırdı. Ancaq indi qoca ağaran yollara baxmadı.

Qocanın gözləri ayın süd aydınlığında tələsə-tələsə kəhəri gəzdi, tapdı. Kəhər xımır-xımır ot yeyirdi. Ürəyi üstünə gəldi, birdən-birə uşaq kimi sevindi. Bəlkə uzun ömrü boyu bu sayaq sevinməmişdi. Yuxusunun həqiqət olmadığına sevinirdi. Sevi­nirdi ki, nə yaxşı kəhəri aparmayıblar, kəhər həyətdədir.

Yalın tuman-köynəkdə həyətə düşüb axura sarı getdi. Kəhərin isti boynunu qucaqlayıb uşaq kimi ağladı, sonra atın üzündən-gözündən öpdü, belini tumarladı, yalını sığalladı.

Qoca düşündü ki, kəhər xoşbəxtdir, qayğısızdır, dünyanın işlərinə qarışmır, başını aşağı salıb fikirsiz, xəyalsız ömür sürür. Aləm dağıla vecinə deyil. Və atın yalını sığıllaya-sığallaya ay­dınlıq gecədən ağaran yollara sarı baxdı. Elə bil ağ yolun tü­kənəcəyindən qorxurdu. Bu qorxu birdər-birə necə peyda ol­muş­du, iliyinə-qanına işləmişdi, baş aça bilmirdi. Yollar uzanıb-uzanıb qaranlıqlarda əriyirdi. Qoca hər dəfə bu yollara baxanda uşaqlığını xatırlayırdı, cavanlığını xatırlayırdı. Ona elə gəlirdi ki, yol insan ömrünə bənzəyir. Dünyada çox şeylər var ki, sonu yoxdur. Sonu olmayan yollar da var. Qoca belə yol görmə­mişdisə də, ağlına sığışdırırdı. Ancaq dünyada sonlu yolları çox tanıyırdı. Bax elə bu saat qaranlıqda ağaran bu yolun sonuna yaxşı bələdiydi. Bilirdi ki, bu yol gedib-gedib kəndin ətəyindəki qəbiristanlıqda tükənir. Və gecələr yuxularında ağ yolun beləcə tükənəcəyindən qorxurdu.

O gecənin səhəri Nəzir kişi yatağından qalxa bilmədi və o yatan düz üç gün bir üzü üstə yatdı. Düz üç gün qocanın bədəni qızdırmadan od tutub yandı. Elə bil köksünü yarıb içərisində tonqal çatmışdılar. Qarışıq yuxular üzürdü onu. Ayılanda Zərişi başının üstə görürdü. Və hər dəfə qocanın baxışları Zərişin çöh­rəsindən başlayırdı, saçlarında gəzirdi, gözlərində ilişib qalırdı. Zərişin gözləri qəmginiydi, dərd çəkməkdən daralmışdı, yol çək­məkdən yorulmuşdu. Hər dəfə Zərişin gözlərinə baxanda, onun qüssəli baxşlarıyla üz-üzə gələndə günahkar özünü bilirdi, nədənsə.

O axşam qonum-qonşu da tökülüb gəlmişdi. Qonaqlar yerdə palazın üstündəcə dövrələmə oturmuşdular. Çay içilirdi, armudu stəkanlar tez-tez dolub boşalırdı. Çay içə-içə söhbət eləyirdilər. Kamal usta dil boğaza qoymurdu; təzəlikcə kənddə baş verən əhvalatlardan, uydurma söz-söhbətlərdən, daha nə bi­lim nələrdən, nələrdən danışırdı. Danışa-danışa hərdənbir üzünü Nəzir kişiyə çevirib qocanın qulaq asıb-asmadığını yoxlayırdı. Əslində Kamal usta üçün söhbətinə kimin qulaq asmağının fərqi yox idi. Təki, qulaq asan olsun. Bura yığılanların hamısı bilirdi ki, beləcə danışmaq Kamalın xislətidi, üz versən, lap sübhə kimi oturub danışar, yoruldum deməz.

Qonaqlar dağılışından sonra Zəriş asta-asta süfrəni yığış­dırdı, stəkan-nəlbəkiləri yuyub rəfə düzdü, yaş əskiylə stolun üstünü sildi. Bütün bunları eləyəndən sonra işığı keçirib ərinin yanına uzandı. Zərişin adətiydi, evləndikləri uzaq gənclik illə­rindən bəri hər gecə əri yatağına uzanandan sonra yır-yığış edər, işığı keçirib yerinə girəndə yavaşca onu səsləyər, Nəzirin səsi gəlincə qucağına qısılardı. İndi də bu sayaq ərini səslədi:

– Nəzir yatmısan?

Ancaq Nəzirdən səs çıxmadı.

Əlini Nəzirin tüklü, sümükləri çıxmış sinəsi üstə qoydu. Və Zərişə elə gəldi ki, uzaq, şirin gənclik illərinin istisi axdı bədəninə. Nəzirin sinəsindən axıb gələn bu isti barmaqlarına, biləklərinə, qollarına yayıldı. Ancaq bu isti Zərişin köksünə çat­madı, ürəyinə çatmadı, köksünə, ürəyinə çatanacan tükəndi, əza­sının hansı nöqtəsindəsə qırıldı.

Axtarıb ərinin əllərini tapdı. Qocanın əlləri buz kimiydi. Zəriş birdən-birə diksindi, başına gələn fikirdən saçları qabardı. Çırağın tutqun işığında qalxıb titrəyə-titrəyə ərinin gözlərinə baxdı. Qocanın göz qapaqları aralıydı, gözlərinin qarası axıb gizlənmişdi. Sonra qulağını ərinin köksünə dayadı. Və Zəriş birdən dəli kimi qiyyə çəkdi.

Bayırda kəhər kişnəyir, ayaqları ilə torpağı eşim-eşim eləyirdi. Sonra başının sərt hərəkəti ilə axurun dirəyinə bağ­lanmış kəndiri qırıb boynunu azad elədi. Başıyla hörmə çər­bəndi itələyib yola çıxdı, çapa-çapa uzaqlaşdı.

Sonra ay doğdu. Kəndin ətəyindən başlayaraq yovşanlı düzənlərin içərilərinə doğru uzanıb gedən ağ yol ayın süd aydınlığına qərq oldu.

1980, Arxangelsk-Bakı

BAĞLI QAPI

Ancaq elə bil hər gün gəlib-getdiyi yol deyildi. Soyuq səkilər, daş binalar, elektrik dirəkləri sanki yaddaşının uzaq dumanlıqlarında çoxdan, lap çoxdan unudulmuş bir nağılın pərakəndə lövhələriydi. Bu ona bənzəyirdi ki, ömrün boyu gəlib-getdiyin yolu zülmət içərisində ötüb keçəsən və bu zülmətin görünməzliyində gözlərinə qara toranlıqdan savayı heç nə toxunmaya. Ancaq bir gün qolundan tutub günün işıqlığında səni bu yoldan keçirələr...

Hər şey ilk dəfə görürmüş kimi gözlərinə dəyirdi.

Qəfil boğanaq küçənin toz-torpağını sovurub evlərin divarlarına, məhəccərlərinə çırpdı. Elə bil bircə anda asfalt səkilər boyu görünməz əllə süpürgə çəkdilər. Küçələr büsbütün süpürülüb təmizləndi.

Dilxor oldu, şose yolunun o biri tərəfindəki səkiyə keç­mək istədi. Ağır addımlarla sola buruldu. Və birdən... kəskin, zil siqnal səsinə diksinib başını qaldırdı. Hava rəngli bir «Mosk­viç» sürünə-sürünə düz böyründə dayandı. Maşının arxa out­racağından qadınların qışqırıq səsi eşidildi və o saatca da sürücü başını pəncərədən çıxarıb ağzının zəhərini tökdü:

– Ə, zalım oğlu, zalım, yoldan keçirsən, bir sağına-soluna bax da... Axşam-axşam qanını gərək bizim üstümüzə tökəsən?

Hirs beyninə vurdu, dişlərini xırçıldayana kimi biri-birinə sıxdı, ancaq dillənmədi, dinə bilmədi, içəridən kəsilə-kəsilə qal­dı. İrəli yeritmək istədi, ayaqları yerdən aralanmadı. Özünü ta­mam itirdi.

– Ə, səninlə döyüləm... niyə cavab vermirsən?

Heç nə görmürdü, heç nə eşitmirdi, elə bil fırlanıb-fır­lanıb dünyanın çəkisizlik nöqtəsinə düşmüşdü və bu nöqtənin cazibəsindən çıxa bilmirdi.

– Ə, bu kardı ki...

Maşın sağa burulub sürətlə uzaqlaşı. Vücudunu bir andaca soyuq tər basdı. Qeyri-iradi barmaqları düyümləndi, açıldı. Əllərini cibinə qoydu, çıxardı, yenə cibinə qoydu. Və ona elə gəldi ki, əlləri bədəninə artıqlıq eləyir, əllərini qoymağa yer tapmır. Hiss elədi ki, ürəyinin bütün kini, nifrəti axıb-axıb əllərinə, düyümlənən barmaqlarına yığılıb və bu nifrəti birisinin təpəsinə, gicgahına çırpmasa, əllərinin düyümü açılmayacaq, əl­lərini qoymağa yer tapmayacaq, əlləri bədəninə artıqlıq elə­yəcək.

Beşmərtəbəli boz daş rəngli binanın qarşısında ayaq sax­ladı. Hava qaralırdı. Öz mənzilindən başqa bütün evlərin pən­cərələrindən işıq gəlirdi. Hər axşam evə qayıdanda fikir­ləşirdi ki, səhər evdən çıxanda işığı söndürməsin, ancaq hər dəfə də nədənsə unudurdu bunu.

Evə getmədi, evə gedə bilməzdi. Kimsəsiz otaqlarda ney­ləyəcəkdi ki... Belə havada yalın divarlar arasında tənha otur­maqmı olardı?

Havadan payız küləyinin sopsoyuq qoxusu gəlirdi. Ma­şın­lar sürətlə o yan bu yana şütüyürdülər. Küçələrdə qəndillər, lüminisset lampalar göz qamaşdırırdı. Ancaq bu işıqlar soyuq idi, çox soyuq idi. Birinci dəfəydi ki, belə soyuq işıq görürdü, lap erkən uşaqlıq çağlarından bəri. Və görürdü ki, bu işığın so­yuğu iliyinə, qanına kimi işləyir, bədəninə vicvicə salır, sü­müklərini sızım-sızım sızıldadır.

Haraya gedəcəyini bilmirdi, əslində bu saat, bu dəqiqə onunçün haraya getməyinin heç bir fərqi yox idi.

Kimsəsiz küçələrdən keçib sahilə sarı baş aldı. Külək güclənirdi. Sahil bağı boşalmışdı, skamyalarda kimsə gözə dəy­mirdi. Dənizdən qəribə, vahiməli uğultu gəlirdi.

Restorana tərəf üz qoydu, bir-iki qədəh içib fikrini dağıt­maq istəyirdi. İstəyirdi ki, ömrünün bu ağır, üzücü axşamını bir­təhər yola versin.

Restoranda cəmi dörd-beş müştəri var idi. Küncdəki boş stullardan birində əyləşdi, bir butulka araq sifariş verdi. ...İçdi, gecədən xeyli keçənə qədər içdi. Ancaq bu dəfə nədənsə araq da öz təsirin göstərmirdi. Sanki içdiyi hər günkü araq deyildi, nə isə acı, tünd bir maye idi. Yenə araq istədi... yenə içdi. Restoran tamam boşalandan sonra ağır-ağır stuldan qalxıb qapıya doğru addımladı.

Get-gedə pozulan yaddaşıyla Süsəni xatırladı. Hesabnan bu gün onunla ayrıldığı gündən düz iki il keçirdi.

Köhnə, rəngi getmiş bir skamyada oturdu. Dənizdə dal­ğalar bir-birini qovurdu. Uzaqdan Nargin adasından nöqtə-nöqtə işartılar gəlirdi.

«– Bilirsən, Süsən, mənə uşaq lazımdı, uşaq, məndən son­ra bu evdə çıraq yandıran olmalıdı, yoxsa yox?

Süsən cavab vermirdi, səssiz-səssiz ağlayırdı, güman ki, tanış olduqları gün xatırına düşmüşdü. Onda hardan ağlına gə­lərdi ki, bir vaxt gələcək taleyi ondan üz döndərəcək, dün­yalar qədər sevdiyi bir adamın ürəyi daşa dönəcək, vaxtilə bircə tə­bəssümlə ipəyə dönən bu ürəyə onun yalvarışları əsər elə­mə­yəcək. Hardan biləydi ki...

– Bilirsən, Süsən, mənə qalsa, heç vaxt ayrılmazdıq, an­caq bir mənim vəziyyətimi də düşün. Sənin ucbatından bütün qo­hum-əqrabadan üz döndərə bilmərəm ki...

Süsən dinmirdi, sakitcə paltarlarını çamadana yığırdı. Da­ha ağlamırdı, göz yaşları axıb ləkə-ləkə yanaqlarında quru­muş­du. Qulac-qulac saçları çiyinlərinə, boyun-boğazına tökül­müş­dü. Sinəsi qalxıb-enir, hıçqırtısını boğa bilmirdi. Dodaqları nanə yarpağı kimi əsirdi.

– Bilirsən, Süsən, heç bilmirəm səni nə təhər başa salım, məndə nə günah var axı... Bir özün yaxşı-yaxşı fikirləş...».

Külək get-gedə güclənirdi. Əyni nazik olduğundan diş­ləri-dişlərinə dəyirdi. Pencəyinin açıq yaxasını düymələdi, so­yuq­dan taxtaya dönmüş əllərini qoynuna soxdu. Sahildə heç kəs gözə dəymirdi. Uzaqdan, dəniz vağzalından yola düşən sərnişin gəmilərinin kəsik-kəsik fitləri eşidilirdi.

Gecənin yarısına az qalırdı. Ayağa qalxıb ağır-ağır gəl­diyi yolla geri qayıtmağa başladı.

Anası yadına düşdü, kövrəldi. Bu dəfə məzuniyyətini kənddə keçirəcəyinə ürəyində söz verdi, ancaq elə o saatca da hiss elədi ki, söz verdisə də, ürəksiz söz verdi və heç zaman bu sözünə əməl eləməyəcək.

Gecə yarıdan keçmişdi. Mənzilinin yerləşdiyi binaya çatıb dayandı. Pəncərəyə sarı boylandı. Qaranlıq idi, ancaq təkcə onunku deyil, indi bütün pəncərələr qaranlıq idi.

Pillələri ağır-ağır qalxmağa başladı. Kim bilir ömrü boyu neçənci dəfəydi ki, ümidli-ümidsiz bu pillələri qalxırdı. Ayaq­ları sözünə baxmırdı, araq öz işini görmüşdü. Əl atıb tutacaqdan tutdu. Bir, iki, üç, dörd... Pillələri saymağa başladı. Görəsən, beşinci mərtəbəyə qədər neçə pillə eləyir? Niyə indiyə kimi bu pillələri saymayıb? Bəs birdən-birə hardan ağlına gəldi bu?

Ürəyi elə döyünürdü ki, sanki bu saat sinəsindən çıxıb ayaqları altına səriləcəkdi.

Axırıncı pilləni qalxıb dayandı. Təngnəfəs olmuşdu. Qa­pı­­nın zəngini basdı, içəridə xoş, qəribə musiqi eşidildi. Evlilik­lərinin ilk ili Moskvadan alıb gətirmişdi bu zəngi, Süsənin ya­man xoşuna gəlirdi.

Gözlədi, cavab gəlmədi. Həmişə qapının zəngini basıb gözləyərdi, Süsənin qapıya yaxınlaşan addım səslərini eşidəndə zəngi bir də basardı. Süsənin «gəldim» deməsilə qapının açıl­ması bir olardı. Qapı açılan kimi qızı elə astanadaca qucaqlayar, üzündən, dodaqlarından öpərdi, sonra da yüngül qov kimi qolları üstünə alıb divana aparardı:

– Bu gün neyləmisən?

– Heç bir şey.

– Nə bişirmsən yeməyə?

Qız qəsdən başını bulayardı, yəni «heç nə bişirmə­mi­şəm».

– Onda sənin özünü yeyəcəyəm.

Süsən:

– Yeyə bilməzsən, - deyərdi və çırpınıb onun əllərindən çıxar, əllərini sinəsinə sıxıb quş kimi ayaqlarının ucunda o biri otağa uçardı. Qızı qovub tutardı, boynunu qucaqlayar, saçlarını çəngə-çəngə üz-gözünə dağıdardı.

Öpərdi, dönə-dönə öpərdi.

Qapının zəngini bir də basdı. Yenə xoş, qəribə musiqi çalındı. Yenə də səbrlə gözlədi, gözlədi. Ancaq içəridən cavab gəlmədi. Bilirdi ki, içəridə heç kəs yoxdur, qapının zəngi heç­liyə, kimsəsizliyə çalınır, bilirdi ki, gecə-gündüz döysə də, qa­pını açan olmayacaq. Bilirdi ki, bu qapı özgə cür bağlanıb. Elə bağlanmayıb ki, açmaq mümkün olsun. Ancaq ürəyinin hansısa gizli, əlçatmaz dərinliklərində inana bilmirdi buna.

Zəngin düyməsini bir də, bir də basdı. Sonra qulağını qapının açar deşiyinə söykədi. Ancaq qulağına özgə bir səs, hənir dəymədi. Daha gözləmədi, yumruğu ilə qapını bərk-bərk dəyməyə başladı. Zərbələrini necə gəldi endirirdi. Yumruğunun səsi bütün binanı başına götürmüşdü. Qışqıra-qışqıra Süsəni çağırırdı:

– Aç qapını, Süsən, aç, aç... Qurban olum, aç qapını, aç, aç...

Ona elə gəlirdi ki, Süsən yuxudadı, yatıb, bu saat oya­nacaq, yuxulu-yuxulu qapını açacaq. Ancaq heç nə deməyəcək, təkcə məzəmmətli baxışlarıyla astanadan asılqanadək izləyəcək onu. Sonra baxışlar yumşalacaq, həlimləşəcək. Və bu baxışlar deyəcək ki, axı niyə gec gəlirsən evə, ay insafsız, bəs mən adam deyiləmmi... Nə vaxta kimi yalın divarlara keşik çəkəcəyəm. Nə vaxta qədər... Bəs sonra nə deyəcək Süsənin baxışları...

Get-gedə qolları boşalırdı, sərxoş bədəni tabını-təpərini itirirdi. Elə hey Süsəni səsləyirdi, yalvarırdı, yaxarırdı:

– Aç qapını, Süsən, aç qapını... Qurban olum, Süsən, aç qapını, aç, aç...

Yorulmuş, keyimiş qolları sustaldı. Əlləri qapının dəstə­yindən üzüldü, dizləri yavaş-yavaş büküldü, daş kimi qapının kandarına düşdü.

...Əslində bu yuxuya bənzəmirdi, sanki nə isə qəribə, hey­­rətamiz bir sehrə düşmüşdü. Hayana dönürdüsə, bağlı qa­pıyla üzləşirdi. Qəribə burasıydı ki, bu qapılar çox möhkəm bağ­­lanmışdı, nə illah eləyirdisə, aça bilmirdi. Bu qapılar ona tanış idi, doğmaydı, haçansa, hardasa bu qapıları açmışdı, ancaq haçan, harda açdığını xatırlaya bilmirdi. Və görürdü ki, dün­yanın tanıdığı, bildiyi bütün qapıları büsbütün bağlanıb üzünə...

Özünə gələndə səhərə az qalırdı. Daş döşəmənin buz kimi soyuğu sərxoş bədənini ayıltmışdı. Əlləri, ayaqları donub əl ağa­cına dönmüşdü. Titrəyən əllərilə qapının açarını çıxardı, ancaq aça bilmədi, açmağa əli gəlmədi. Qaytarıb açarı cibinə qoy­du. Bu sayaq gecədən sonra evdə rahatlıq tapa bilmə­yə­cəkdi.

Yavaş-yavaş pillələri düşməyə başladı. Aclıq hiss elə­mirdi, ancaq susuzluqdan ciyəri yanırdı. Həyətə enib dodaq­larını kranın dəmir lüləsinə dayayaraq buz kimi soyuq sudan bəs deyincə içdi.

Həyətdəki səkinin üstündə oturdu. Pencəyini əynindən çıxardı; əzik-üzük, toza-torpağa bulanıq idi. İşə bu sayaq get­mək olmazdı, mütləq təmizləmək lazımdı. Pencəyinin toza, əhən­gə bulanmış yerlərini su ilə təmizlədi, ancaq əyninə gey­mədi, əyinə geyinməli halı yox idi, tamam su içərisindəydi.

Göyün üzünə baxdı. Bir vaxt Süsənlə burda, həyətdə dayanıb ulduzlu gecələrə saatlarla tamaşa eləyərdi. İndi də ul­duzluydu səma. Ancaq uzaqda soyuq-soyuq işaran ulduzlar ya­vaş-yavaş işığını itirirdi.

Səhər açılırdı.

1981, Bakı