Çingiz Məmmədov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
134 etibarın sayəsində otuz il ərzində İranda despotcasına, özbaşına hökmranlıq etmişdir... O vaxtlar Avropa mədəniyyətinə meyl göstərənlərin hamısı təqib edilirdi: bu təqiblərdən şahın doğma qardaşı, Azərbaycanın hakimi şahzadə Bəhmən Mirzə də yayına bilməmişdi. Onun bütün təşəbbüsləri, təklifləri rədd edilirdi, buna görə də 1847-ci ildə şəxsən şahla görüşməkdən ötrü Tehrana yollanmağa məcbur olmuşdu. Amma Hacı Mirzə Ağasiyyənin fitnə-fəsadı və böhtanları nəticəsində şah öz qardaşını səmimi qarşılamamış və Bəhmən Mirzə onunla anlaşa bilməmişdi. Fanatik qocanın hər hansı bir yolla rəğbətini qazanmaq məqsədilə Bəhmən Mirzə ona hədiyyə olaraq 50000 holland çervonu bağışlamışdı. Lakin Hacı Mirzə Ağasi, şahzadənin dediyinə görə, həmin pulu qəbul etsə də, ona münasibətini zərrə qədər dəyişməmiş, əksinə, şahı inandırmışdı ki, qardaşı onun həyatına qəsd eləmək və taxt-taca sahib olmaq niyyətindədir. Bununla da bədbəxt şahzadənin taleyi həll edilmişdi. Lakin o, cəlladlara səxavətlə bəxşişlər vermək hesabına evdən qaça bilmiş və rus missiyasında 1 sığınacaq taparaq müdafiə olunmuşdu. Ölkədəki mövcud ənənəyə görə, rus elçisi müdafiədən imtina edə bilməzdi, odur ki, Bəhmən Mirzə etibarlı mühafizəçilərlə Tiflisə göndərilmiş, sonra isə imperator I Nikolayın iradəsinə rəğmən Şuşa şəhərində yerləşmişdi. Rus elçisinin tərəfkeşliyi nəticəsində Bəhmən Mirzə çox güman ki, özü ilə bütün əmlakını və babası Fətəli Şahın, eləcə də atası Naib-ül Sultanın (Şahzadə Abbas Mirzənin — Ş. N.) arxivlərindən götürdüyü qiymətli tarixi materialları apara bilmişdir. Və məhz Şuşada, sakit və tənha bir guşədə, dünyanın həyəcanlarından uzaqda o, həmin tarixi materialları öyrənməyə başlamış, onların əsasında da Qafqaz diyarının tarixşünaslığını tərtib etmişdi. O, əsərində farsların və türklərin hökmran olduğu dövrlə rusların hakimlik etdiyi dövrdə bu diyarın vəziyyətini müqayisə etmək məqsədini güdürdü. Müəllif ön sözdə yazır ki, «bu tarixdə keçmiş hakimlərin bu diyarın sakinlərinə necə azğın münasibət bəslədikləri, onların əmlakını talan etdikləri, arvad və uşaqlarını əsir aparmaları, şəhər və kəndlərini dağıtmaları qələmə alınmışdır. Daha sonra bu diyarın qüdrətli rus hakimiyyəti dövründəki vəziyyəti təsvir olunmuşdur. Bütün bunları mən o məqsədlə bu tarixşünaslıq əsərinə daxil etmişəm ki, diyarın sakinləri keçilməz dağ xarabalıqlarında, sıx meşələrdə, məhrumiyyət içərisində, əsarətdə yaşayan babalarının məişəti ilə əyani tanış olsunlar, hazırkı firavanlıqlarını düzgün qiymətləndirə bilsinlər. Həqiqətən də Çingiz xan dövründən XIX əsrin əvvəllərinə qədər Qafqazda baş verən hadisələrin bütün təfərrüatı ilə tanış olduqca tarixi keçmişin məşəqqətləri bir-bir göz önündə canlanır. Müəllifin xidməti həm də ondadır ki, o, bütün fars salnaməçiləri kimi milli şovinizmə qapılmır və həqiqətdən yayınmır: məsələn, 1 Missiya — diplomatik nümayəndəlik mənasında — müəl. 135 bütün fars tarixçiləri I Şah Abbası məşhur qəhrəman, dahi sərkərdə və müqəddəs şəxs kimi qələmə verir, buna görə də hətta ona «Cənnətməkan» titulu da verirlər. Bəhmən Mirzə isə onu olduğu kimi təsvir edir. Məlum olur ki, bu, məşhur qəhrəman elə vəhşiliklər törədib ki, tanış olduqca adamın damarlarında qanı donur: bu əməlləri yalnız insan cildində yırtıcılar törədə bilərdilər. Məsələn, o öz atasını doqquz il zülmətxanada incitmiş və orada ölməsinə bais olmuşdur. Öz doğma qardaşları Abutalıb Mirzəni və Təhmasib Mirzəni Alamut qalasında düz otuz beş il saxlamışdır. Onlar qalada məhrumiyyətlərdən ölmüşlər. Onun əmrilə doğma oğlanları, hətta taxt-tac varisləri heç bir səbəb olmadan, şübhə üzündən öldürülmüş və gözləri çıxarılmışdır. Bu kimi faktlara ilk dəfədir ki, fars müəllifində rast gəlirsən. Bu həqiqətpərəstlik əlbəttə, Bəhmən Mirzənin əsərinin müsbət cəhətidir». 1848-ci il mayın 12-də «Lənkəran» gəmisi ilə Bakıya gələn şahzadə Bəhmən Mirzə az müddət Şamaxıda qaldıqdan sonra Tiflisə köçür, Mirzə Fətəli Axundovun qonşuluğunda yaşayır. Dörd ilə yaxın Tiflisdə yaşayan şahzadə Bəhmən Mirzə yenidən Vətənə qayıtmaq üçün təşəbbüs göstərmir. Bu barədə Rus çarlığı İran hökumətinə rəsmi müraciət edir. Lakin İran şahlığı onun qarşısında üç şərt qoyur: birinci, Azərbaycanda (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur — Ş. N.) yaşamaq əzmində olmasın; ikinci, mənsəb və vəzifə tələb etmədən ona veriləcək kəndlərin gəliri ilə kifayətlənsin; üçüncü, Rusiya dövləti tərəfindən himayə edilmək imtiyazına malik olmadan, şahın digər rəiyyətləri kimi, adi vətəndaş hüququ ilə İrana qayıtsın. Bəhmən Mirzə ədalətsiz hesab etdiyi bu üç şərtin heç biri ilə razılaşmır. Və ömürlük rus təəbəliyini qəbul edir. 1851-ci il oktyabrın 4-də Şuşaya köçən Bəhmən Mirzə Məlikovların mülkünü satın alır. Ona imperator tərəfindən doqquz min altı yüz manat maaş kəsilir. Görünür, ona görə də Bəhmən Mirzə rus imperatorunun tərifini göylərə qaldırır, onun ədalətindən, rəiyyətlərinə göstərdiyi səxavətdən razı qalaraq «Şükürnameyi-şahənşahi» əsərində yazırdı: «Nə nahaq adam öldürən var və nə də bir kəsin bədən üzvünü kəsən. Nə bir kimsədən cərimə alan var, nə də bir kimsənin malını zəbt edən. Bu, bir böyük nemət və sonsuz lütfdür ki, Allah sizə bağışlayıbdır. Bəs bu nemətə qarşı şükrü vacib biliniz, əmniyyətin qədrini yaxşı biliniz, həmişə əlahəzrət şahənşaha dua ediniz və bu dövlətin həmişəlik yaşamasını istəyin... İndi müşahidə edin ki, əlahəzrət padşahın varlığının nuri sayəsində məmləkətlər necə abad olub, əmniyyət qazanmışdır». 1884-cü il fevralın 11-də Şuşada vəfat edən Bəhmən Mirzə Bərdədəki İmamzadə qəbristanlığında dəfn olunub. Rus hökuməti tərəfindən hörmətlə qəbul edilən şahzadə Bəhmən Mirzənin həyat və fəaliyyətinə inqilabdan əvvəl nəşr olunmuş «Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının aktları» məcmuəsinin onuncu cildində geniş yer verilir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|