154
məhkəməsində şahid kimi dindirilmişdir. Əli Bayramovun ölümündə günahı sübut
olunmadığına baxmayaraq, əksinqilabçı və musavat generalı kimi mayın 29-da
gecə saat ikidə güllələnmişdir. İlyarımlıq Azərbaycan ordusundakı əla fəaliyyəti
hərb nazirinin və Baş Qərargah rəisinin iki əmrində tam öz əksini tapır. 1919-cu
ilin sentyabr və dekabr aylarında verilən 421 və 559 nömrəli əmrlər Azərbaycan
Yeni Tarix Mərkəzi Dövlət Arxivində «tamamilə məxvidir» qrifi ilə saxlanılır.
«Bizim üçün böyük əhəmiyyətə malik olan müxtəlif predmetlər, silahlar və
başqa hərbi əmlak əldə etmək üçün mən Gürcüstan Respublikasının Tiflis şəhərinə
Baş Artilleriya idarəsi rəisi, general-mayor Murad Gəraybəy Tlexasın rəhbərliyi
altında komissiya göndərmişdim.
Bir sıra ciddi çətinliklərə baxmayaraq, qısa müddət ərzində, olduqca sərfəli
qiymətlərlə Bakıda və Gəncədə qiymətli əmlak kütləsi quraşdırılmış və
gətirilmişdir.
Əldə edilmiş predmetlərin əksəriyyəti təzə, istifadə olunmuşları isə tam
yararlı haldadır.
Mənim komissiyaya verdiyim tapşırığın bu cür əla yerinə yetirilməsini, ona
general-mayor Murad Gəray bəy Tlexas kimi qeyrətli, təcrübəli və vicdanlı şəxsin
rəhbərliyində görürəm və ona xidməti şəxslər tərəfindən səmimi minnətdarlığımı
bildirirəm.
Eləcə də, alınmış malların baxılmasında, qəbulunda və yola salınmasında
iştirak etmiş komissiyanın bütün üzvlərinə minnətdarlığımı bildirirəm.
Hərb naziri, Artilleriya generalı
Səməd bəy MEHMANDAROV
BaĢ Qərargah rəisi, general-mayor
Həbib bəy SƏLĠMOV».
(Fon. 2900, siy. 7, sax. v. 1. səh. 7)
***
«Hərb nazirliyi təşkil edilərkən, ordunun özü kimi, mərkəzi idarələrinin və
müəssisələrinin də, demək olar ki, heç nədən yarandığı zaman general-mayor
Murad Gəray bəy Tlexas Baş Artilleriya İdarəsinin rəisi vəzifəsini icra etməyə
başlamışdır. General-mayor Tlexas, doğma ordumuzun təşkil edilməsi işlərində
mənim ən yaxın əməkdaşlarımdan biri olmuşdur. İgid insan və yorulmaz təcrübəli
xidmətçi olan Murad Gəray bəy Tlexas ordunun silahlanması, bütün Azərbaycan
boyu səpələnmiş artilleriya əmlakının toplanması, artilleriya anbarlarının və
emalatxanalarının qurulması işlərində böyük əmək sərf etmişdir.
İndi həmin generala Respublikanın müdafiə olunması üzrə yüksək dərəcədə
mühüm hərbi vəzifələrin həvalə edilməsi ilə əlaqədar olaraq, ümumi işin xatirinə
onun Baş Artilleriya idarəsi rəisi vəzifəsindən azad edilməsini daha faydalı bilirəm.
Bu vəzifənin bir illik yerinə yetirilməsi müddətində göstərdiyi nümunəvi iş,
səy və görkəmli nailiyyətlər üçün hörmətli Murad Gəray bəy Tlexasa xidməti
şəxslər tərəfindən səmimi təşəkkürümü bildirirəm.
155
Hərb naziri, Artilleriya generalı
Səməd bəy MEHMANDAROV
BaĢ Qərargah rəisi, general-mayor
Həbib bəy SƏLĠMOV».
(F. 2900, siy.1, sax.v. I. səh.127)
General-mayor Ġbrahim ağa Usubov — Milli orduda atıcılıq işləri üzrə
müfəttiş və hərbi-tədris müəssisələrinin rəisi. 1919-cu ilin avqustundan isə ikinci
süvari diviziyasının komandanı. 1920-ci il iyulun 16-da bolşeviklər onu Nargin
adasında güllələyib.
General-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç — Krım hökumətinin sabiq
başçısı. 1919-cu ilin martından Azərbaycan Milli Ordusunda Baş Qərargah rəisi
olmuşdur. 1920-ci il iyulun on beşində «əksinqalibi fəaliyyətdə» ittiham
olunduğuna görə bolşeviklər güllələdilər. General-mayor ġahzadə Əmir Kazım
Mirzə Qacar — 1918-ci il dekabrın 1-dən Azərbaycan ordusunda xidmətə
başlamışdır. 1919-cu il dekabrın 18-dən Gəncənin komendantı təyin olunmuşdur.
İyirminci ilin iyununda Gəncə üsyanında fəal iştirak etdiyinə görə həbs edilmiş və
bolşevik çekası Tuxareli tərəfindən şaşka ilə doğranmışdır.
General-mayor Davud bəy Sadıq bəy oğlu Yadigarov — Azərbaycan
Milli Ordusunda mühafizə diviziyasının rəis müavini. İyirmi üç oktyabr min
doqquz yüz on doqquzuncu ildə hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun 492
nömrəli əmrilə general-mayor rütbəsi ilə təltif olunub.
General-mayor Xəlil bəy Mirəli xan oğlu TalıĢxanov — 1918-ci ildə
Vətəndaş müharibəsindən Azərbaycana qayıdan «Dikaya diviziya»nın tərkibindəki
Tatar (Azərbaycan — Ş. N.) alayının komandiri. Həmin il Bakıdakı daşnak hərbi
qüvvələri tərəfindən həbs olunmuş, lakin yerli əhalinin haqlı tələbi ilə azad
edilmişdir.
1859-cu ildə Tiflisdə anadan olan Xəlil bəy Birinci Dünya Müharibəsində
iştirak etmişdir. 1920-ci ilə kimi Azərbaycan Ordusunda xidmət etmişdir.
Bolşeviklərin istilasından sonra son taleyi barədə heç bir məlumat yoxdur.
General-mayor Əlyar bəy Mehdi oğlu HaĢımbəyov — 1918-ci ildə
Azərbaycan Cümhuriyyətinin Daxili İşlər Nazirinin müavini. Birinci Dünya
müharibəsində üçüncü Qafqaz araba-karvan briqadasının komandiri olmuşdur. On
yeddinci ildə istefaya çıxan general Əliyar bəy 1918-ci ildə Azərbaycan
Cümhuriyyətində könüllü xidmətə başlamışdır.
General-mayor Əliyar bəy Haşımbəyov 1856-cı il martın səkkizində Bakı
şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini ədadiyə (realnı) məktəbində alan Əliyar
bəy 1871-ci ildə Tiflisdəki piyadalar məktəbinə daxil olmuşdur. 1918-ci ildən
artilleriya qoşunlarının piyada hissələrində xidmətə başlamışdır.
Hərbi xidmətinin otuzuncu ilində — 1908-ci il dekabrın altısında general-
mayor kimi yüksək rütbəyə layiq görülmüşdür. Ordudakı qüsursuz xidmətinə görə
1889-cu ildə üçüncü dərəcəli «Müqəddəs Stanislav», 1894-cü ildə üçüncü dərəcəli
156
«Müqəddəs Anna», 1895-ci ildə ikinci dərəcəli «Müqəddəs Stanislav», 1898-ci
ildə ikinci dərəcəli «Müqəddəs Anna» və 1904-cü ildə «Müqəddəs Vladimir»
ordenləri ilə təltif olunmuşdur.
1919-cu ildə Hərbi İntendant idarəsinin rəisi işləyən general Əliyar bəy
Haşımbəyovu 1920-ci ildə bolşeviklər güllələmişlər.
General-mayor Teymur bəy Novruz oğlu Novruzov — Milli Orduda
süvari diviziyasının qərargah rəisi. İki avqust min doqquz yüz on doqquzuncu ildən
birinci Tatar alayının komandiri, dörd sentyabr 1919-cu ildən süvari diviziyasının
rəisi. Birinci Dünya müharibəsində dörd dəfə Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif
olunmuşdur. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin 1919-cu il iki avqust tarixli
əmrilə ordudakı əla xidmətlərinə görə general-mayor rütbəsi verilmişdir. 20-ci ildə
bolşeviklərin təzyiqindən Almaniyaya mühacirətə getmişdir.
General-qubernator Cavad bəy Rza bəy oğlu Məlikyeqanov — 1920-ci il
sentyabrın on doqquzunda komissar Nersesov tərəfindən həbs edilib. Az müddət
Bakıda, Bayıl həbsxanasında saxlanıldıqdan sonra Kareliyanın Keme şəhərinə
sürgün edilmişdir. Həyat yoldaşı məşhur maarifpərvər Məryəm xanım
Bayraməlibəyovaya 1935-ci ildə sürgündən göndərdiyi məktubunda yazırdı: «...sən
yaxşı bilirsən ki, mən Vətənimi, Azərbaycanımı, xalqımı sevirəm. Hər şeydən əziz
tuturam və canımı onlara qurban verirəm...».
Şimal həbs düşərgələrində olmazın əzablar çəkən, 1918-ci ildən Azərbaycan
parlamentinin üzvü Cavad bəy 1942-ci il mayın 18-də ürək partlamasından
həbsxanada vəfat etmişdir. 1917-ci ildə könüllü surətdə Müsavat partiyasına daxil
olan Məlikyeqanov Lənkəran şəhərinin general-qubernatoru olmuşdur.
Həyat yoldaşı Məryəm xanım 1937-ci il noyabrın on dördündə həbs edilib
Arxangelsk şəhərinə sürgün edilmişdir. On doqquz il sonra gözləri şikəst halda
Bakıya qayıdan Məryəm xanım Bayraməlibəyova 1967-ci ildə vəfat etmişdir.
General-qubernator Əmir xan Cahangir xan oğlu Xoyski— Qubada və
Bakıda qubernatorun müavini olub. 1919-cu il oktyabrın on üçündə Qazax
qəzasının qubernatoru təyin edilib.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin Xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyskinin
qardaşı oğludur. 1920-ci il iyunun on doqquzunda əmisi Tiflisdə teatrdan çıxarkən
muzdlu erməni qatili tərəfindən öldürüldükdən sonra Əmirxan ailəsi ilə Türkiyəyə
qaçmışdır. Ali təhsilli idi: Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi.
1966-cı ildə İstanbul şəhərində vəfat etmişdir.
General-qubernator Xosrov bəy PaĢa bəy oğlu Sultanov— 1919-cu il
yanvarın on beşindən Qarabağın general-qubernatoru. Həmin il martın 21-dən 30-
dək olan Əsgəran döyüşlərində daşnak generalı Dronun quldur dəstələrini
darmadağın etmişdir. İyun ayının əvvəllərində gizli yolla Şuşaya silah gətirən
erməni milli Şurasının üzvlərini həbs edib, onların Qarabağ hüdudlarından
çıxarılmasına nail olmuşdur. Zaqafqaziya Seyminin və Azərbaycan Parlamentinin
157
üzvü idi. 1918—1920-ci illərdə daşnakların Qarabağdan təmizlənməsində qardaşı
Sultan bəylə birlikdə misilsiz xidmət göstərmişdir.
Xosrov bəy 1879-cu il martın 10-da Laçın rayonunun Kürdhacı kəndində
anadan olub. Orta təhsilini Gəncə klassik gimnaziyasında, ali təhsilini isə Odessa
Universitetində almışdır. 1920-ci il aprel çevrilişindən sonra Türkiyənin Trabzon
şəhərinə mühacirətə getmişdir. Az sonra daşnak təqibindən İstambula köçmüş və
1941-ci ildə orada vəfat etmişdir.
General-mayor Feyzulla Mirzə Qacar — Azərbaycan Demokratik
Respublikasının hərbi naziri tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovun
doqquz yanvar min doqquz yüz on doqquzuncu ildə iyirmi nömrəli əmri ilə
Gəncədəki süvari diviziyasının qarnizon rəisi təyin olunub.
General-mayor Vasili Dmitriyeviç Karqatleteli — İstehkamçılar hərbi
məktəbinin rəisi. Müvəqqəti hərbi nazir tam artilleriya generalı Əliağa Şıxlinskinin
yüz altmış yeddi nömrəli əmrilə 1920-ci il martın iyirmi dördündə general-mayor
rütbəsi verilib.
General-mayor ġahzadə Məhəmməd Mirzə Qacar — Milli orduda Baş
Artilleriya idarəsinin rəisi. 1919-cu il iyulun doqquzunda əla xidmətlərinə görə
general-mayor rütbəsi verilmişdir. General Şahzadə Məhəmməd Mirzə Qacar
haqqında hərb naziri Səməd bəy Mehmandarovun və Baş Qərargah rəisi Həbib bəy
Səlimovun həmin il noyabrın 30-da imzaladıqları bir nömrəli əmr onun sərkərdəlik
fəaliyyəti barədə nadir sənədlərdən biridir:
«Hərb naziri köməkçisinin məlumatından aydın olur ki, general-mayor
Şahzadə Məhəmməd Mirzə Qacar birinci piyada diviziyasına müvəqqəti
komandanlıq etdiyi müddətdə Gəncə qarnizonunun rəisi vəzifəsini icra edərkən,
batalyon yaradılması və xüsusi təyinatla yola salınması, eləcə də qoşun hissələrinin
isti və əsgəri geyimlə təmin edilməsində çoxlu səy və fəaliyyət göstərmişdir. Buna
görə də mən ona səmimi minnətdarlığımı bildirirəm».
General-mayor Mirkazım xan Mirəli xan oğlu TalıĢxanov — 1855-ci il
iyulun on yeddisində Bakıda anadan olmuşdur. Talış xanlarının nəslindəndir. 1917-
ci ilə qədər Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində rota, alay və batalyon komandiri
olmuşdur. Birinci Dünya müharibəsindəki xidmətlərinə görə general-mayor rütbəsi
alıb. 1918—20-ci illərdə Lənkəran Dairə müfəttişi vəzifəsində işləmişdir.
General-mayor Mirkazımxan Talışxanov 1938-ci ildə səksən dörd yaşında
Bakıda vəfat etmişdir.
General-mayor ġahzadə Əmənnulla Mirzə Qacar — 1918-ci il dekabrın
birində könüllü olaraq Milli Orduda qulluğa başlamışdır. Müxtəlif vəzifələrdə
işləmişdir. 1920-ci il yanvarın 27-də Xankəndində yerləşən birinci süvari
diviziyasının rəis müavini olmuşdur. 1862-ci ildə Şuşada anadan olan Əmənulla
xan iyirmi səkkiz il Kuban-Kazak nizami hissəsində xidmət etmişdir. 1917-ci ildə
general-mayor rütbəsi verilib. Bolşevik təzyiqindən (1920-ci ildə) İrana mühacirətə
getmiş və 1937-ci ildə Tehranda vəfat etmişdir.
158
General-mayor Səməd bəy Məşədi bəy oğlu Rəfibəyov — Tiflis kadet
korpusunu 1916-cı ildə bitirib. İlk hərbi xidmətə yeddinci Qafqaz sərhəd alayında
başlayıb. 1918-ci ilin yanvarından yeni yaranan Müsəlman korpusunda birinci Bakı
atıcı polkunda rota komandiri kimi bolşevik-daşnak dəstələrinə qarşı vuruşmuşdur.
Poruçik Səməd bəy 1918-ci il iyulun 2-də əla xidmətinə görə ştabs-kapitan
rütbəsi alır. Nuru paşanın təqdimatı ilə Azərbaycan dəmir yolunun müvəqqəti
komissarı təyin olunur.
Respublika Müdafiə nazirinin əmrilə 1919-cu ilin fevralında birinci
Cavanşir polkunu və Lənkəran ehtiyat alayını təşkil edir.
Hərb naziri general Səməd bəy Mehmandarovun və müavini Əliağa
Şıxlinskinin əmr və raportlarında Səməd bəy Rəfibəyov bilikli, enerjili və qoçaq
komandir kimi xarakterizə edilir. Podpolkovnik Səməd bəy Rəfibəyovun birinci
Cavanşir piyada polku 1920-ci ilin mart-aprel aylarında Xankəndində və Şuşada
erməni daşnaklarına qarşı mərdliklə vuruşub.
Bolşevik istilasından sonra Türkiyəyə mühacirətə gedən Səməd bəy
Rəfibəyov hərbi fəaliyyətini dayandırmamışdır. Qoşun komandanlığı vəzifəsinə
qədər yüksələn istedadlı eloğlumuz böyük Atatürk paşanın yaxın silahdaşı və dostu
olmuşdur. Ona 1948-ci ildə general-mayor rütbəsi verilmişdir.
Birinci dərəcəli «İstiqlal ordeni» ilə təltif olunan Səməd bəy Rəfibəyov
1892-ci ildə qədim Gəncənin Balabağban qəsəbəsində anadan olmuş, 1980-ci il
oktyabrın 20-də İstambulda vəfat etmişdir.
General-mayor Məmmədsadıq bəy Ġsmayıl oğlu Ağabəyzadə —
şərqşünas alim kimi daha çox məşhurdur. 1919-cu ildə Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyətində daxili işlər nazirinin müavini olmuşdur 1920-ci ildə İstambula —
əmisi oğlu, professor Əlibəy Hüseynzadənin yanına gedir. Bir il orada yaşadıqdan
sonra Fransaya mühacirətə gedir. Ali məktəblərdə fars və türk dillərindən dərs
deyən Məmmədsadıq bəy fransızcanı da gözəl bilirdi.
Bəxtinə cəlayi-vətənlik düşən görkəmli Azərbaycan oğlu Məmmədsadıqbəy
Ağabəyzadə 1927-ci ildən Lvov universitetinin professoru Ziqmund
Smoqjevskinin dəvətilə Lvov universitetində işləyir. O, ərəb, fars, türk dillərindən
dərs deyir, islam paleoqrafiyasını, epiqrafiyasını və kaliqrafiyasını tədris edirdi.
Məşhur polyak şərqşünasları Teofil Volodarski, Olqa Bak, Tadeuş Levitsin və
başqaları həmyerlimiz, general-professor Məmmədsadıq bəyin yetirmələri
olmuşlar. Hərbi fəaliyyətilə yanaşı şərqşünas kimi də böyük şöhrət qazanan M.
Ağabəyzadə 1904-cü ildə rus dilində «Türkmən ləhcəsi», 1931-ci ildə polyak
dilində «Türk dili», 1932-ci ildə «Fars dili», 1934-cü ildə «Ərəb dilinin
qrammatikası» kimi sanballı əsərlərini nəşr etdirmişdir.
1944-cü ildə Lvov şəhəri faşistlər tərəfindən alınanda bir alman zabiti tənha
yaşayan professor Məmmədsadıq bəyin mənzilini öz qərargahına çevirir.
Yarıqaranlıq, nəmli zirzəmiyə köçən Məmmədsadıq bəyin zəif vücudu daha da
pisləşir. Elm fədaisi və müsavat generalı Məmmədsadıq bəy Ağabəyzadəni 1944-
159
cü il noyabrın 8-də sevimli tələbəsi Tadeuş Levitski Lvov şəhər qəbristanlığında
dəfn edir. «Əgər qardaşlarım
1
gəlib çıxmasalar, onda nəyim varsa, T. Levitskiyə
qoyub gedirəm. Mənə uzun müddətli sədaqətli xidmətinə görə pani Severina
Vilkoşinskayaya üç yüz zlot, Teodozi Krulyovaya yüz zlot, Olqa Voşçaka, mənim
şagirdimə bir kitab və istədiyi üç qramafon val verərsiniz».
Bu, bolşevik təzyiqindən qürbətdə tənha yaşayan görkəmli həmyerlimizin
ölümqabağı yazdığı vəsiyyətindən bir parçadır.
General-şərqşünas Məmmədsadıqbəy 1865-ci ildə Göyçayda anadan
olmuşdur. İlk təhsilini Bakı realnı məktəbində alan M. Ağabəyzadə
Konstantinovsk piyada məktəbini əla qiymətlərlə bitirmişdir. Ona görə də 1886-cı
ildə Sankt-Peterburqdakı Mixaylovski artilleriya məktəbinin üçüncü kursuna qəbul
edilmişdir. Az müddət Qafqazda qulluq edən gənc zabit Məmmədsadıq bəy
yenidən Peterburqa qayıdıb Xarici İşlər Nazirliyinin Şərq dilləri kurslarında təhsil
alır. 1899-cu ildən 1913-cü ilə kimi Türküstan hərbi dairəsində qulluq edir. Əla
hərbi xidmətinə görə general-mayor rütbəsi alıb.
General Məmmədsadıq bəy Ağabəyzadə Birinci Dünya müharibəsində
iştirak etmişdir.
General-mayor Konstantin Davıdoviç Çxeidze — 1919-cu ildə Gəncədən
Bakıya köçürülmüş Azərbaycan hərbiyyə məktəbinin rəisi.
«...Adını xatırlamadığım daha bir neçə qurbanlarımız və şəhidlərimiz vardı.
Azərbaycan cəlladı Bağırovun bir məlumatında qeyd olunduğu kimi, əlli ikidən
artıq qanlı xalq üsyanlarında fədakaranə ölən minlərcə igid partizanlarımızı da
unutmayalım. Gənc ordumuzun şəhid komandanları Həmid Qaytabaşıları,
Süleyman paşaları, Murad Gəraylını, İbrahim ağanı (general-mayor İbrahimağa
Usubov — Ş. N.), Səlimov Həbibbəyləri və bir çox digərlərini də yada salalım»
(M. Ə. Rəsulzadə «Azərbaycan davası» məqaləsindən).
1
General-professor Məmmədsadıq bəyin iki qardaşı və bir bacısı olmuşdur — Həzrətbəy, Rəhimbəy
və Badam xanım — müəl.
160
Redaktoru R.Faxralı
Korrektoru N.Qılınclı
Rəssamı A.Ələkbərov
Yığılmağa verilmiş 3.05.95. Çapa imzalanmış 4.12.95.
Kağız formatı 60x90 1/16. Ofset kağızı № 1.
Uçot nəşr vərəqi 12+1,0 (şək.) Fiziki və şərti çap vərəqi 13,25.
Sifariş 199. Sayı 3000.
―Hərbi nəşriyyat‖ın mətbəəsində çap olunmuşdur.
370007, Bakı şəhəri, C.Hacıbəyli küç. 26.
Dostları ilə paylaş: |