nan magistral şose ətrafında çoxsaylı rekreant “təbiət
də istirahət” təşkil edərək böyük həcmdə məişət tul
lantıları ilə ətraf mühiti çirkləndirir. Eyni zamanda,
vətəndaşların birbaşa avtomagistral kənarında qısa
müddətli də olsa istirahət etməsi, təbii ki, narahatlıq
yaradır.
Məlumdur ki, havanın çirklənməsində avtomobil
lərin xüsusi çəkisi çox böyükdür. Əlbəttə, avtoma-
gistrallar boyunca uzanan sahələrin ekoloji vəziyyəti
heç də əlverişli sayıla bilməz. Belə ki, magistral yol
kənarında istirahət edənlər burada keçirdikləri vaxt
ərzində kifayət qədər zərərli maddələrlə “qidalanır
lar”. Yaranmış vəziyyətin aradan qaldırılması üçün ilk
növbədə ekoloji maarifləndirmə istiqamətində təbli
ğat işlərini gücləndirmək lazımdır.
Dağətəyi landşaftların dəniz sahilinə “yaxınlaşdı
ğı” zonalarda insanın buranın həddən artıq kövrək tə
bii mühitə təsiri daha da güclənir. Digər Xəzərsahili
ərazilərdə olduğu kimi, İranda da dağətəyinin sahillə
qovuşduğu zonada meşələrə divan tutulması prosesi
daha intensiv gedir. Buna nümunə kimi İran - Azər
baycan sərhədinin Astara sahəsini göstərmək olar.
Sərhədin hər iki tərəfində vaxtilə sıx olan meşələr
tədricən seyrək ağaclı meşələrə çevrilməkdədir. Me
şələrin qırılmasına bir neçə amil təsir edir. Onlardan
ən əsasları: yanacaq problemi, selluloza-kağız istehsa
lı və digər ağac emalı sahələrinin inkişafı, rekreasiya
obyektlərinin yerləşdirilməsi və kommunikasiya sis
temlərinin inşasıdır.
İranın sahil ərazilərində qrunt sularının qalxması
çəltik əkini təsərrüfatına böyük ziyan vurmuşdur. Gi-
lan ostanında onsuz da geniş olmayan sahil ərazilərin
də torpaqların məhsuldarlığının aşağı düşməsinə me
şələrin qırılması da təsir etmişdir. Bölgədə çox
həcmdə yağıntıların düşməsi (ildə 1800 - 2000 mm)
gilli süxurların yayıldığı yerlərdə sürüşmə təhlükəsini
artırır. Yağıntılarla yanaşı, sürüşmələrə zəlzələlər də
təsir göstərir. Seysmik cəhətdən fəal olan bu bölgədə
hər il çoxsaylı zəif və orta güclü zəlzələlər müşahidə
etmək olar.
Rekreasiya təsərrüfatı daha çox Rəşt - Ənzəli və
Rudsar - Langerud - Lahican sahələrində inkişaf et
mişdir. Rəşt Gilan ostanının paytaxtıdır və əhalinin
ən çox məskunlaşdığı şəhərdir (800 min nəfərə ya
xın). Burada qədim tarixi-mədəni abidələr də çoxdur.
Rəştin coğrafi mövqeyinə uyğun olaraq buradan bü
tün istiqamətlərə magistral avtomobil yolları uzanır.
Şəhərdə lazımi səviyyədə servis sahələri inkişaf edib
və turistlər üçün müxtəlif gəzinti marşrutları da məhz
buradan təşkil olunur.
Birbaşa sahil zolağında yerləşmiş ən cazibədar şə
hərlərdən biri Ənzəlidir (iranlılar onu Bəndər-Ənzəli
adlandırırlar). Ənzəli Rəştdən 40 km şimal-qərb isti
qamətində yerləşir. Əhalisi 150 min nəfərə çatan bu
şəhər İranın Xəzər sahilində ən iri ticarət limanı hesab
olunur. Nadir təbiəti, zəngin subtropik bitki və heyva
nat aləmi ilə fərqlənən Ənzəli laqunası hər il minlərlə
turisti, həvəskar ovçu və balıqçını bura cəlb edir.
Ənzəli laqunasının eni 10 km, uzunluğu 30 km və
sahəsi 320 km2 təşkil edir. Burada hər il 1000-dən çox
köçəri quş olur. Laqunanın dərinliyi 1 - 4 metr olsa
da, burada hələ ki 37 balıq növünə rast gəlmək müm-
kündür. Bütövlükdə Xəzərin sahil regionunda analo
qu olmayan Ənzəli laqunasının 20%-dən çoxu qamış
lıq sahələrdən ibarətdir. Belə təbii şərait köçəri quşla
rı cəlb edir və nəticədə biosenozun zənginləşməsinə
səbəb olur.
Rudsar - Langerud - Lahican zonası bir xətt üzrə
şərq - qərb istiqamətində sahilə paralel uzanmışdır.
Rudsar və Lahicanda əhalinin sayı təxminən eynidir:
240 - 250 min nəfər. Langerudda bu göstərici 850 min
nəfərə çatır. Burada dağlardan dənizə axan Çaboksar,
Qalaçay və Amlaş kimi kiçik çaylar bölgədə təbii şə
raiti daha da zənginləşdirir. Gözəl təbiəti ilə turistləri
cəlb edən Sefıdabad və Sarvat kəndləri Çaboksar və
Amlaş çaylarının dağətəyi sahəsində yerləşir. Lakin
xidmət sahələrinin nisbətən aşağı səviyyədə olması
rekreasiya ehtiyatlarından tam istifadə edilməsinə
maneçilik törədir. Langeruddan 15 km aralıda - dəniz
sahilində turistləri özünə cəlb edən gözəl bir istirahət
mərkəzi yerləşir. Çamxaledən qərb istiqamətinə hə
rəkət etdikdə sahildə gəlib Kiaşəhr yaşayış məntəqə
sinə və eyniadlı limana çatırsan. Liman təsərrüfatı
əsasən balıqçılıq istiqamətində fəaliyyət göstərir.
Lahican şəhəri gözəl təbiəti və tarixi abidələri ilə
fərqlənir və bölgənin çayçılıq mərkəzi hesab olunur.
Turistlər üçün burada çay muzeyi yaradılıb.
İran sahilinin əlverişli təbii iqlim şəraitinə baxma
yaraq, onun rekreasiya potensialından hələ ki tam is
tifadə olunmur. Digər bölgələrlə müqayisədə burada
xarici turistlər, demək olar, olmurlar. Bunun əsas sə
bəbi isə xarici turistlər üçün Qərb tələblərinə uyğun
servis sahələrinin olmamasıdır.
Xəzər dənizinin Rusiya sahillərində rekreasiya tə
sərrüfatı qeyri-bərabər inkişaf etmişdir. Ənənəvi ola
raq rekreantları daha çox cəlb edən sahələr Dağısta
nın Mahaçqala - Dərbənd sahil zolağı və Volqa çayı
nın delta hissəsidir. Lakin 1990-cı illərin ikinci yarı
sında Çeçenistanda və qonşu ərazilərdə baş vermiş
hərbi münaqişələr əhalinin miqrasiyasına və bölgəyə
gələn rekreantların sayının ildən-ilə azalmasına gəti
rib çıxarmışdır.
Sahil ərazilərinin təbii iqlim şəraitinin əlverişliliyi
nə uyğun olaraq əhalinin daha sıx məskunlaşdığı sa
hələr Həştərxan - Kamızyak və Mahaçqala - İzberbaş
- Dərbənd bölgələridir. Sahilin bu hissələrində əsas
istehsal və qeyri-istehsal sahələri yerləşdirilmişdir.
Xəzər dənizinin Dağıstan sahilində dörd istirahət
rayonu var: Mahaçqala, Manas, Qayakənd və Dər
bənd. Bu istirahət rayonlarının hər birində kurort
mərkəzləri inkişaf etməkdədir. Onlardan ən əsasları -
Mahaçqala rayonu sahilində Şuraozen; Manas rayonu
sahilində Turali, Kaspi, Acısu və Koliçay; Qayakənd
rayonu sahilində Yeni Qayakənd, Acı, Uluçay, Inçxe
və Darvaqçay; Dərbənd rayonu sahilində Şimali Dər
bənd, Cənubi Dərbənd və Rubasdır. Qeyd etdiyimiz
bu kurort mərkəzləri Dağıstanın əsas iri şəhərləri Ma
haçqala, Kaspiysk, İzberbaş və Dərbənd ətrafındakı
ərazilərdə yerləşmişdir. Hər bir istirahət rayonu üçün
istifadə olunacaq sahil zolağının orta uzunluğu 4 km-
dən 10 km-ə qədərdir.
Digər bölgələrdə olduğu kimi, Dağıstan sahilində
də rekreasiya təsərrüfatının inkişafı üçün təbii iqlim
və tarixi-mədəni amillər əlverişli sayıla bilər. Dağıs
tan Torpaq Komitəsinin məlumatına görə, 2003-cü
ilin əvvəlinə respublikanın sahil ərazilərinin 881,5
hektarı rekreasiya məqsədi ilə istifadə olunurdu. Yal
nız Mahaçqala şəhərinin Kirov rayonunda 166,5 hek
tar ərazi 46 hüquqi şəxs tərəfindən rekreasiya sahələ
ri kimi istifadə edilir. Rekreasiya əhəmiyyətli sahələr
həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər tərəfindən özəlləş
dirilir. Eyni proses Kaspiyskdə Qarabudaqkənddə və
başqa yerlərdə də gedir.
Dağıstanda mövcud olan rekreasiya obyektlərinin
81%-i sahil ərazilərində yerləşir, istirahət mərkəzləri