Xəzər regionunda əhalinin müxtəlif dövrlərdə
məskunlaşması barədə, baş verən dəyişikliklər haq
qında hələ eramızın əvvəllərinə aid bir sıra mənbələr
də geniş məlumat vardır. Qədim yunan alimi Strabon
özünün “Coğrafiya” əsərində qeyd edirdi ki, onun
vaxtında Şimali və Qərbi Xəzərin çox hissəsində artıq
kaspi qəbiləsi yox olmuş və onun yerini sarmatlar q ə
biləsinə aid aorslar tutmuşlar. Bu dövrdə Xəzərin şərq
sahilində köçəri skiflərə yaxın olan saklar və massa
getlər üstünlük təşkil edirdi. Massagetlər, eyni za
manda, indiki Azərbaycanın sahil ərazilərində də ya
şayırdılar.
Mərkəzi Asiyadan Xəzər istiqamətində irəliləyən
hunlar sarmadan məhv edərək onların yaşadıqları sa
hil ərazilərində məskunlaşırlar. Artıq IV əsrin ortala
rında hunların Xəzəryanı çöllərdə məskən salmaları
türk dilinin Aşağı Volqa və Şimali Qafqazda yayılma
sına zəmin yaradır.
VI - VII əsrlərdə Aşağı Volqadan Dərbəndə qədər
olan ərazidə bölgənin ən möhtəşəm xalqlarından biri
olan xəzərlər tərəfindən Xəzər xaqanlığı yaradılır. Xa
qanlığın paytaxtı müasir Həştərxan şəhərindən 120
km şimalda yerləşən İtil şəhəri imiş. Xəzərlərin bir
hissəsi iudaizm dininə, digər hissəsi isə islama itaət
etmişlər. Xaqanlığın şəhərlərində xristianlar da yaşa
mışlar; onların bu şəhərlərdə kilsələri də olmuşdur.
VII əsrin ikinci yarısında Qafqazda və Xəzərin
şərq sahillərində Ərəb xilafətinin yarımköçəri qəbilə
ləri peyda olurlar. Xəzər regionuna yürüş edən bu
ərəb qəbilələrinin əsas məqsədi islam dinini regionda
yaymaq idi.
IX - X əsrlərdə Böyük Step adlanan ərazini tutmuş
cəngavər türk xalqları - qıpçaqlar və peçeneqlər Dər
bənd keçidi vasitəsilə müasir Azərbaycanın sahil böl
gələrinə daxil olurlar. Nəticədə bu qəbilələr az bir
vaxtda, demək olar, bütün sahil ərazilərində məskun
laşır, hətta çox keçmir, üstünlük təşkil edirlər. Belə
liklə, Xəzər xaqanlığı X əsrin sonunda tam süquta uğ
rayır.
IX əsrin sonunda sonuncu türk xalqları nümayən
dələri - oğuzlar və səlcuq türkləri Xəzər dənizi sahil
lərində məskunlaşırlar. Onlar bütövlükdə Azərbay
can, Türkmənistan və İran sahillərini tədricən mə
87
nimsəyərək köçəri maldarlıqdan əkinçiliyə və balıq
çılıqla məşğul olmağa keçirlər. Sonrakı dövrdə Azər
baycan, türkmən və digər türk xalqlarının formalaş
masında məhz elə oğuz türkləri başlıca rol oynayırlar.
XII əsrin ikinci yarısında Xəzər dənizinin şərq sa
hillərinə cəngavər monqol-tatar qəbilələri yürüş edir
lər. Artıq 1220-ci ildə Çingiz xanın rəhbərliyi ilə mon
qol-tatarlar Azərbaycanı və Şimali İranı qarət edirlər.
XIII əsrin ortalarında Batı xan başda olmaqla monqol-
tatarlar Krım yarımadası və Şimali Qafqazı da öz əsa
rətləri altına salırlar. Beləliklə, Batı xan tərəfindən
əsası qoyulmuş Qızıl Orda monqol-tatar xanlığı yara
nır. Xəzər dənizinin sahil ərazilərinin təkrarolunmaz
təbii şəraitini nəzərə alaraq Qızıl Orda müasir Həştər
xan şəhərindən bir qədər aralıda yerləşən Saray şəhə
rini özünə paytaxt seçir.
Xəzər dənizinin şimal və şimal-şərq sahillərində
Qızıl Ordanın yaxın müttəfiqi Noqay Ordası məskən
salır. Noqay Ordasına daxil olan qəbilələr Volqa və
Ural çayları arasındakı çöl ərazilərində köçəri həyat
sürür, heyvandarlıqla məşğul olurdular. Noqay Orda
sı parçalandıqdan sonra noqay qəbilələrinin əksər his
səsi müasir qazax millətinin formalaşmasına əsaslı tə
sir göstərmişdir.
XIV əsrin ikinci yarısında qüdrətli sərkərdə Tey-
murləngin ordusu Xəzər dənizinin cənub-şərq, cənub
və qərb sahillərinə yürüşlər edir.
1552-ci ildə Rusiya çarı İ van Qroznı Ordaya həlle
dici zərbə vuraraq onun əsas mərkəzlərindən biri olan
Kazan şəhərini süquta uğradır. Möhtəşəm Qızıl Orda
nın qalıqlarından tədricən yeni dövlətlər - Kazan və
Həştərxan xanlıqları yaranır. Çar Rusiyası Həştərxan
xanlığını özünə tabe etdirdikdən sonra Aşağı Volqada
yeni yaşayış məntəqələri salır və rusların burada məs
kunlaşması üçün əlverişli şərait yaradır. Nəticədə rus
ların Aşağı Volqada ilk yaşayış məntəqələri olan Çyor-
my Yar (1627) və Krasnıy Yar (1667) kimi qala-şəhər
cikləri salınır. Bu yaşayış məntəqələrinin əhalisi əsa
sən kazaklardan ibarət idi. Kazaklar tədricən Xəzərin
sahil ərazilərinin şimal-şərq hissəsində də məskunlaş
mağa başlayırlar. Belə ki, onlar Yayık (Ural) çayı sahi
lində Yayızkiy (Uralsk) şəhərciyinin və Quryev qəsə
bəsinin əsasını qoyurlar.
Xəzərin şimal-qərb sahillərində məskunlaşmış qə
bilələrdən monqol mənşəli köçəri kalmıklar Rusiya
nın cənubunda öz xanlıqlarını yaradırlar. Burada yaşa
yan insanlar lamaizmə itaət edirdilər. Onlar Avropa
nın bu tipli yeganə sivilizasiya ocağı idi.
XVII əsrdən başlayaraq Cənubi Volqaboyunda rus
ların məskunlaşma sahəsi genişlənir. Bunun əsas səbə
bi rusların Xəzərsahili ərazilərə marağının artması ol
muşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, rusların bu marağı
daha qədim dövrdə də müşahidə edilmişdir. Məsələn,
ərəb və fars səyyahlarının əlyazmalarında qeyd edilirdi
ki, rus drujinalarının işğalçı yürüşləri hələ IX - X əsrlər
də başlanmışdır. Bununla bağlı ingilis səyyahı Cons
Hanvey özünün “Britaniya ticarəti Xəzər dənizində ta
rixi oçerki” əsərində yazır ki, rusların Qafqaza yürüşlə
ri sanki səlib yürüşlərinin Yaxın Şərqə doğru hərəkəti
idi və həmin ərazilərin daha hazırlıqlı və əsaslı təşkil
olunmuş işğalına yönəlmişdi. Rusların Qafqaza maraq
larının əsas səbəblərindən biri də bu bölgənin zəngin
təbii sərvətləri idi. Məsələn, Moskva hökumətinin
1637-ci il sənədlərindən birində “Top ehtiyatlarının
yazılması”nda belə bir qeyd var ki, Bakı nefti yanan
halda həddən artıq təhlükəli bir silah hesab edilə bilər.
Hərbi-strateji baxımdan ruslar Xəzər dənizinə
Hind okeanına çıxış vasitəsi kimi baxırdılar. Elə bu
səbəbdən də I Pyotrun təşəbbüsü ilə 1715-ci ildə Xə
zər dənizinin şərq sahillərinin öyrənilməsi üçün
89
A.Bekoviç-Çerkasskinin rəhbərliyi altında xüsusi
ekspedisiya təşkil olunur. O zaman dənizin şərq sa
hillərində köçəri maldarlıqla məşğul olan türkmən
tayfaları məskunlaşırdılar. Köçəri maldarlıq tərzi dai
mi yaşayış yerlərinin yaranmasına imkan vermirdi.
Aparılmış ekspedisiyalar nəticəsində ruslar Xəzərin
şərq sahilində bir neçə gözətçi-qalalar inşa etməklə
gələcək yaşayış məntəqələrinin yaranması üçün əlve
rişli zəmin yaratdılar.
Cənub və qərb sahillərinin uzun illər boyu İran və
türk tayfaları tərəfindən mənimsənilməsinə baxma
yaraq, I Pyotr şərq sahilləri ilə yanaşı, qərb sahillərin
də yeni mövqelərdə möhkəmlənməkçün bu istiqa
mətdə bir neçə ekspedisiya təşkil etdirir. Bakı şəhəri
nə xüsusi diqqət verilir. Çünki Rusiya ilə Şərq ölkə
ləri arasında aparılan ticarət əlaqələrinin inkişaf etdi
rilməsində Bakının çox əlverişli strateji mövqeyi var
idi. Elə bu səbəbdən də I Pyotr sərəncamlarından bi
rində belə yazırdı: “Bizimçün Xəzər dənizi sahillərini
ələ keçirmək son dərəcə vacibdir; türklərin bura gəl
mələrinə gərək imkan verməyək”. Bu rəsmi əhval-ru-
I