Çinqiz İsmayılov Xəzər dənizinin və
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
hiyyə ilə də ruslar tədricən regionda özlərinin işğalçı siyasətlərini həyata keçirməyə başlayırlar. 1722 - 23-cü illər müharibəsində İran Rusiyaya məğlub olur və nəticədə Xəzərin qərb sahili müvəq qəti olaraq (Rəşt - 1732-ci il və Gəncə - 1735-ci il müqavilələrinə qədər) rusların əlinə keçir. Məhz elə bu vaxtdan etibarən ruslar Xəzərin qərb sahilində məskən salmağa başlayırlar. Şərq sahillərində olduğu kimi, burada da ilk növbədə gözətçi-qalalar inşa edi lərək yaşayış qəsəbələri yaradılır. 1722-ci ildə qərb sa hilində ilk iri qala-şəhərin - Petrovskın (sonralar Ma- haçqala) əsası qoyulur. Qərb sahillərinin çox hissəsi uzun müddət İranın təsiri altında olduğu üçün burada məskunlaşmış əha li əsasən müsəlmanlardan ibarət idi. Odur ki Rusiya ilk növbədə bölgəyə xristianları köçürmək siyasətinə başlayır. Bu planını həyata keçirərkən ermənilərə xü susi imtiyazlar verir. Hətta Bakı və Dərbənd kimi bö yük yaşayış məntəqələrində ermənilər üçün ərazilər ayrılır. Məsələn, 1723-cü ildə Rusiya generalı Mat- yuşkinin Bakını işğal edəndən sonra erməni patriarxı İsayın xahişi ilə I Pyotr Bakıda ermənilər üçün torpaq ayrılması haqda xüsusi fərman verir. Beləliklə də XVIII əsrdə ermənilər Bakıda “ermənikənd” adlı qə səbə yaradırlar. I Pyotrun əmri ilə ermənilərin ticarət lə məşğul olması üçün də hər cür şərait yaradılır; on ları hətta müxtəlif vergilərdən də azad edirlər. XIX əsrin əvvəlində baş verən Rusiya - İran mü haribələri nəticəsində ruslar Xəzər sahillərinin təxmi nən 90%-ni (cənub sahili istisna olmaqla) ələ keçirir lər. Rusların nəzarət etdiyi sahil ərazilərində təbii sər vətlərin aşkar edilməsi, qiymətləndirilməsi və tədri cən mənimsənilməsi istiqamətində aparılan işlər il dən-ilə artmağa başlayır. Bu baxımdan qərb sahilləri daha çox fərqlənirdi. Zəngin neft ehtiyatlarının istis marı və onun emalı bölgənin, xüsusən Bakının iqtisa diyyatına güclü təkan verir. Uzun illər Abşeron yarımadasında yerli əhalinin neftdən gen-bol istifadə etməsi burada böyük həcmdə yanacağın olması ehtimalını daha real şəkil də ortaya qoydu. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Abşeronda qazılan neft quyularının sayı ildən-ilə artmağa başla yır. Nəticədə neftlə çirklənmiş torpaqların sahəsi xeyli genişlənir. Bundan əlavə, Bakı buxtasında sahil boyunca çoxlu sayda kiçik neft emalı müəssisələri ya radılır. Neft sənayesinin belə ekstensiv inkişafı ətraf mühitə mənfi təsir göstərməyə başlayır. Artıq 1870-ci ildə Bakının ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə şəhər rəhbərliyi sahildə yerləşən 100-dən çox neft emalı müəssisəsinin ləğv edilməsi haqda mə sələ qaldırır. Demontaj ediləcək istehsal müəssisələri üçün Bakının yaxınlığındakı Keşlə qəsəbəsinin otlaq sahələri ayrılır. Belə kompakt ərazidə neft emalı is tehsal sahələrinin yerləşdirilməsi çar Rusiyasının şə hərsalma təcrübəsində ilk dəfə idi həyata keçirilirdi. Çox keçmir, burada çoxlu sayda kiçik neft emalı za vodları yaradılır. Nəticədə hava olmazın dərəcədə çirklənir və bakılılar şəhərin bu hissəsini “Qara şə hər” adlandırırlar. “Qara şəhər”in zəhərli, tüstülü ha va şəraiti fəhlələrin vəziyyətini ağırlaşdırır; burada ya şamaq dözülməz idi. Odur ki Bakının digər bölgəsin də - Bayıl deyilən ərazidə neftçi fəhlələr üçün yeni yaşayış qəsəbəsi yaradılır. Beləliklə, neft sənayesi və onunla bağlı digər istehsal sahələrinin Bakı şəhərin dən ətraf qəsəbələrə çıxarılması əhalisi sürətlə artan neft paytaxtının ekoloji durumunu xeyli yaxşılaşdırır. XX əsrdə Azərbaycanda neft sənayesi 40-cı ilə qə dər ardıcıl olaraq inkişaf edir. Sonrakı illər quruda neft yataqlarının ehtiyatları tədricən tükənməyə başlayır. Elə təxminən bu vaxtlar Volqaboyunda, Qərbi Sibir də, Türkmənistan və Qazaxıstan sahillərində ixtisaslı neftçilərə tələbat günü-gündən artırdı. Bu səbəbdən də xeyli azərbaycanlı mütəxəssis yeni neft rayonlarına köçür. Məsələn, 1942-ci ildə SSRİ-nin Dövlət Müda fiə Komitəsinin qərarı ilə Bakıdan Türkmənistana 1624 yüksəkixtisaslı neftçi köçürülmüşdür. 60-cı illər də bu proses daha da güclənir. Mütəşəkkil olaraq gənc mütəxəssislər göndərişlə Qərbi Sibirə və Manqışlağa işə yönəldilir. Yalnız 1960 - 88-ci illər ərzində Azər baycanda işləyən neftçilərin sayı 42% azalmışdır. 90-cı illərdə sahilyanı ərazilərdə əhalinin məskun laşmasında vəziyyət nəzərəçarpan dərəcədə dəyişmə yə başlayır. Ermənistanın təcavüzü nəticəsində min lərlə azərbaycanlı qaçqın vəziyyətinə düşərək əsasən Abşeron rayonunda məskunlaşır. Bütövlükdə rayon da baş verən etnik konfliktlər nəticəsində Abşeron dan köçən rusdilli əhalinin bir hissəsinin əvəzinə MDB məkanından türklər - məshətilər, azərbaycanlı lar və kürdlər respublikaya immiqrasiya edirlər. 90-cı illərin ikinci yarısında bir-birinin ardınca bey nəlxalq neft kontraktlarının bağlanması və onların hə yata keçirilməsi Abşeronun cazibədarlığını artırır. Bu nunla bağlı olaraq respublikanın digər bölgələrindən əhali Bakıya axışır. Beləliklə, hazırda respublika əhali sinin təxminən 30%-i Bakı şəhərində məskunlaşır. XIX əsrin ikinci yarısında Xəzərin şərq sahilində Krasnovodsk şəhərinin əsası qoyulur və Zakaspiyski dəmir yolu xəttinin inşası başlanır. Sonrakı illərdə neft, mirabilit və xörək duzu ehtiyatlarının mənimsə nilməsi bu regionda yeni-yeni yaşayış məntəqələrinin yaranması ilə nəticələnir. Bununla bərabər, Çələkən yarımadasında təbii şəkildə yerin üzərinə çıxan neft torpaq sahələrinin uzun müddətə çirklənməsinə sə bəb olur. Neft hasilatının tədricən artması Xəzərin Türk mənistan sahilində əhalinin artımına və yeni şəhərlə rin yaranmasına birbaşa təsir göstərir. Burada Krasno vodsk şəhəri ilə yanaşı, Çələkən və Nebitdağ şəhər ləri inkişaf etməyə başlayır. Neft və qaz yataqlarının istismarı yeni fəhlə qəsə bələrinin yaranmasına da təkan verirdi. Belə fəhlə qə səbələri sırasında Dağacıx, Əzizbəyov, Qoturtəpə, Okərəm və digərlərinin adlarını çəkmək olar. Sahil ərazilərinin mənimsənilməsində nəqliyyat qovşaqla rının xüsusi əhəmiyyəti vardı. Bu baxımdan Krasno- vodskın neft limanı kimi Ufranı, Çələkənin neft lima nı kimi isə Cəngə və Cəbəli qeyd etmək lazımdır. Türkmənistanın sənaye istehsalında əsasən gəlmə işçilər üstünlük təşkil edirdilər. Burada azərbaycanlı larla yanaşı, ruslar və Şimali Qafqaz xalqları nüma yəndələri çalışırdılar. Əgər nəzərə alsaq ki Türkmə nistan ənənəvi olaraq əhalinin yüksək təbii artımı ilə fərqlənən respublikalardan biridir, onda yerli əhalinin sənaye istehsalına cəlb edilməsinin bölgədə olan iş sizliyin aradan qaldırılmasında nə qədər böyük rol oy naya biləcəyi aydın olar. Xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, keçən əsrin 80-ci illərində Türkmənistanda əhali nin artımı 34% idi. XX əsrin 90-cı illərində respublikanın iqtisadiyya tında baş verən neqativ proseslər əhalinin miqrasiya sına da təsir göstərdi. Neftçilərin fəhlə qəsəbələrində əhalinin sayı azalmağa başladı. Qaraboğazqol körfəzi ətrafında yaranmış təbii ekoloji gərginlik Bektaş şə hərində əhalinin təxminən 25% azalmasına səbəb ol du. Bu müddət ərzində Türkmənistanın sahil ərazilə rindən köçüb gedənlərin xüsusi çəkisi 4 - 5% təşkil edirdi.
Rusiyanın Xəzər sahilində əhalinin məskunlaşma sı Həştərxan vilayəti, Kalmıkiya və Dağıstan bölgələ rində təbii iqlim şəraitinin fərqli olmasından, ərazilə rinin tarixi keçmişindən, iqtisadi və coğrafi-siyasi mövqelərinin müxtəlifliyindən bilavasitə asılıdır.
■
Ш 10 -3 0 km -14% Ш 3 0 -5 0 k m -8 % Л 50- 70k m - 17% Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|