Çinqiz İsmayılov Xəzər dənizinin və
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
F Р г т '1 W
У щШГ л jk >Ж % в S -f 94 i Ш
Xəzər dənizi qapalı su hövzəsi olduğu üçün səna yenin inkişafı, təbii sərvətlərinin mənimsənilməsi və sahilyanı ərazilərində məhsuldar qüvvələrin yerləşdi rilməsi bütövlükdə Xəzəryanı regionda ekoloji vəziy yəti müəyyən edir. Təbii şəraitin fərqli olması, təbii sərvətlərin qeyri-bərabər paylanması və sahilboyu ay rı-ayrı ərazilərdə əhalinin sıxlıq dərəcəsi “ekoloji cə hətdən gərgin” zonaların yaranmasına səbəb olmuş dur. Lakin Xəzərin dəniz cərəyanları çirkab maddələ ri bütün su hövzəsinə yaydığı üçün burada yalnız nis bətən təmiz zonaların qalması haqqında mülahizə irə li sürmək mümkündür. Xəzər dənizinin ətrafında beş müstəqil dövlətdən hər biri dənizin təbii sərvətlərinin mənimsənilməsini və ətraf mühitin mühafizəsini ilk növbədə öz milli maraqlarına uyğun başa düşür və fəaliyyətlərini də buna uyğun qurur. Lakin şübhəsiz ki, hər iki məsələ nin həllində müvəffəqiyyət əldə etmək üçün dövlət- lərarası əməkdaşlıq tələb olunur. Bu istiqamətdə son onillikdə müəyyən irəliləyiş vardır. Məlum olduğu kimi, uzun illər Xəzər dənizinə da ir məsələlər SSRİ - İran danışıqları çərçivəsində mü zakirə olunurdu. Danışıqlar əsasən dənizdə gəmiçili yin inkişafı və dənizlə ticarət əlaqələrinin genişləndi rilməsi ətrafında gedirdi. Bu danışıqlarda ekoloji problemlərə aid qarşılıqlı maraq doğuran məsələlər də müzakirə olunurdu. Yeni yaranmış şəraitdə, yəni Xəzəryanı dövlətlərin təbii sərvətlərdən müxtəlif sə viyyədə istifadə etdiyi bir vaxtda, təbii ki, ətraf mühi tə təsir də müxtəlif dərəcədədir. İllər boyu küllü miqdarda sənaye tullantıları Xə zərə atılmışdır ki, bu da dənizin ekologiyasına əhə miyyətli zərər vurmuşdur. Həmçinin, Xəzəryanı döv lətlər imkanı daxilində təbii sərvətlərdən isti fadə etmiş və ətraf mü hitin mühafizəsi məsə lələrinin həllinə lazımi dərəcədə diqqət yeti rilməmişdir. Nə qədər paradoksal olsa da, Xə zər dənizində və onu əhatə edən ərazilərdə sənaye istehsalının kəs kin surətdə aşağı düş məsi bölgədə ekoloji vəziyyəti m ürəkkəb ləşdirmişdir. Düzdür, dənizə axıdılan sənaye tullantı larının və çirkab sularının həcmi azalmışdır, lakin bu nunla yanaşı, dənizdə ekoloji tarazlığı pozan ən güclü amillərdən biri qanunsuz balıq ovu - brakonyerlik dəhşətli dərəcədə artmışdır. Qanunsuz balıq ovu, de mək olar, bütün dəniz akvatoriyası üzrə yayılmışdır. Brakonyerlərlə mübarizədə dövlətlərarası əməkdaşlıq hələ ki qənaətbəxş sayıla bilməz. Bu sahədə dövlət- lərarası tam anlaşma əldə olunmayıb. Buna görə də Xəzəryanı dövlətlər tərəfindən süni balıqartırma tə sərrüfatının inkişafı istənilən nəticəni vermir. Xəzəryanı regionda ekoloji gərgin zonalar ■
çox ağır vəziyyət U gərgin vəziyyət münaqişəli vəiyyət □
kafi vəziyyət Xəzər dənizinin ekoloji problemlərinin həlli ilə bağlı Xəzəryanı dövlətlər arasında bir çox görüşlər və müzakirələr keçirilmişdir. Bunun ilk nəticəsi kimi 2003-cü il noyabrın 4-də Tehranda beş Xəzəryanı dövlətin nümayəndələri tərəfindən “Xəzər dənizinin dəniz mühitinin mühafizəsi haqqında ÇƏRÇİVƏ KONVENSİYASI” imzalanmışlar. Əldə edilmiş döv- lətlərarası razılaşmanın əsas müddəalarından olan “Çirklənmənin qarşısının alınması, azaldılması və ona nəzarət” və “Dəniz mühitinin mühafizəsi, qorunub- saxlanması və bərpası” bölmələri tərəflərin öz arala rında konstruktiv əməkdaşlıq üçün yeni imkanlar ya ratmışdır. “Çərçivə konvensiyası”nda diqqəti cəlb edən maddələrdən biri də “Dənizin yaxınlığının təsi ri altında olan qurunun idarə edilməsi” bəndidir. Hə min bənddə qeyd edilir ki: “Razılığa gələn tərəflər dənizin yaxınlığının təsiri altında olan quru hissənin planlaşdırılması və idarə edilməsi istiqamətində milli strategiyaların və planların hazırlanması və yerinə ye tirilməsi üzrə zəruri tədbirlərin görülməsinə cəhd göstərirlər”. Xəzər dənizinin mühafizəsi ilə bağlı sahil ərazilərinin strateji inkişaf planlarının tərtib edilməsi nin vacibliyinin ayrıca maddədə göstərilməsi sahil ərazilərinin idarə edilməsinin əhəmiyyətini qabarıq şəkildə əks etdirir. Fikrimizcə, “Çərçivə konvensiyası”nın “Xəzər dənizinin dəniz təsirinin qiymətləndirilməsi” və “Monitorinq” maddələri xüsusi maraq doğurur. Birin ci maddəyə əsasən, “Xəzər dəniz mühitinə xeyli mənfi təsir göstərə biləcək hər hansı planlaşdırılan fəaliyyətin təsirini qiymətləndirmək qaydalarının tət biqi üçün bütün zəruri tədbirlərin həyata keçirilmə si” nəzərdə tutulur, ikinci maddəyə əsasən isə “Tə rəflər Xəzər dənizinin dəniz mühitinin vəziyyətinin müvafiq müstəqil və yaxud birgə monitorinq proq ramlarının yaradılması və həyata keçirilməsi üçün səy göstərirlər”. Ümumiyyətlə, 37 maddədən ibarət “Çərçivə kon vensiyası” Xəzəryanı dövlətlər arasında Xəzər dənizi nin mühafizəsi ilə bağlı ilk iri anlaşma sənədi kimi əməkdaşlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Be lə ki, Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqındakı da nışıqlarda yaranmış mövcud anlaşılmazlığın aradan 113 qaldırılmasında “Çərçivə konvensiyası”nın bəzi müd dəalarından istifadə etmək məqsədəuyğun hesab olu na bilər. “Çərçivə konvensiyası” və buna bənzər digər bey nəlxalq razılaşmalara əməl olunması üçün Xəzəryanı dövlətlərin hər biri ayrılıqda Xəzər dənizinin və ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı ölkədaxili müvafiq qa nunlar qəbul etməlidir. Yalnız bu halda Xəzər regio nunun mühafizəsinə dair dövlətlərarası anlaşmanın real nəticələri olar. Xəzər dənizinin nadir ekosistem olduğunu və onun mühafizəsinin vacibliyini nəzərə alaraq Avropa İttifaqı və iri beynəlxalq maliyyə qurumlarının dəstə yi ilə 1995-ci ildə “Xəzər ekoloji proqramı” həyata keçirilməyə başlandı. Proqramın reallaşdırılması üçün Xəzəryanı ölkələrin müvafiq dövlət və qeyri-dövlət təşkilatları işə cəlb olunmuşlar. Xəzər regionunda dayanıqlı inkişaf üçün şərait ya radan və ətraf mühitin mühafizəsinə dəstək verən bu proqram Xəzər dənizinin ümumi problemlərinə aid layihələrlə yanaşı, hər bir sahilyanı bölgə üçün də ki çik layihələr həyata keçirir. Xəzər dənizində neft və qaz hasilatının tədricən artması ilə əlaqədar, bu sahədə çalışan şirkətlər həya ta keçirməyə başladıqları hər bir layihənin ətraf mü hitə təsirinin qiymətləndirilməsini aparır və bu təhli lin nəticələrini əməliyyatlar zamanı nəzərə alırlar. Be lə ki, ətraf mühitə və Xəzərin ekologiyasına ziyan
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|