mayə qoymağı planlaşdırırlar. Şimali Xəzər layihəsi
nin operatoru “Agip” kompaniyasıdır. Kaşağan yata
ğının mürəkkəb geoloji xüsusiyyətlərini nəzərə ala
raq Qazaxıstan hökuməti xarici şirkətlərlə bağlanmış
müqavilədə aşağıdakı şərtlərin yerinə yetirilməsini
xüsusi vurğulamışdır:
4 “Agip” şirkəti neftlə çıxan qazm yığılmasını və
nəql olunmasını təmin etməlidir;
♦ yatağın mənimsənilməsi müddəti ərzində servis
sahələrinə yerli müəssisələr geniş cəlb
edilməlidir;
4 neft hasilatına lazım olan və digər avadanlıqlar
əsasən yerli müəssisələrə sifariş verilməlidir;
4 hasilat zamanı yaranmış ekoloji problemlər
aradan qaldırılmalıdır.
Sonuncu bəndin xüsusi əhəmiyyətini nəzərə ala
raq onun həyata keçirilməsi, eyni zamanda, yerli icti
mai qurumların da diqqət mərkəzində saxlanılacaqdır.
Ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün Kaşa
ğan yatağı sahəsində dənizdə buruq platformalar yer
ləşdirilməsi məqsədi ilə süni adaların yaradılması
məqsədəuyğun hesab olunmuşdur. Süni adaların ya
radılmasında Bautino yaxınlığındakı Ataş karxanası
nın daşından istifadə edilir. Artıq 2001-ci ildə Şərqi
Kaşağan blokunda dənizin şimal hissəsində 120 x 80
metr ölçüdə ilk süni ada inşa olunmuşdur. Adanın in
şasında 350 min ton daşdan istifadə edilmişdir.
Xəzərin zəngin neft-qaz yataqlarının mənimsənil
məsində xarici investorların regiona marağı xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Qazaxıstanda Qərb neft şirkət
ləri ilə yanaşı, Çin şirkətləri yüksək fəallıq göstərərək
buradakı karbohidrogen xammalının şərq istiqamə
tində nəql edilməsi üçün böyük həcmdə sərmayələr
ayırırlar. Yalnız Xəzərin sahil ərazilərindəki neft ya
taqlarının mənimsənilməsinə Çin artıq 1,3 mlrd, dol
lar sərmayə qoymuşdur. Əlbəttə, bu sərmayələrin bir
hissəsi ətraf mühitin mühafizəsinə yönəlmişdir.
Qazaxıstanın dənizdəki neft yataqlarından ilk ön
cə istifadəyə veriləcək Kaşağanın mənimsənilməsi
üçün yaxın 14 il ərzində təxminən 20 mlrd, dollar sər
mayə qoyulmalıdır. 2004-cii ilin sonuna xarici inves
torlar bu yatağa artıq 2,5 mlrd, dollar sərmayə qoy
muşlar. Potensial sərmayədarların marağını nəzərə
alan Qazaxıstan hökuməti 2003-cü ildən etibarən Xə
zərin şelf zonasının daha az öyrənilmiş sahəsində mü
vafiq hazırlıq işləri aparmağa başlamışdır. İlk növbə
də neft şirkətlərinin maraqlarını burada aşkar edilmiş
Jambay, Cənub və Cənubi Zaburunye yataqlarına yö
nəltməyi ön plana çəkmişlər. Hökumət xarici şirkət
lərlə birgə müəssisələrin yaradılma prosesinə xüsusi
diqqət vermişdir.
Qazaxıstanın dəniz hissəsində yüzdən çox pers
pektivli strukturlardan Kurmanqazı və dənizdə Rusi
ya ilə həmsərhəd bölgədə yerləşən Xvalınskoye və
Scntralnoye yataqlarının birgə istifadə edilməsi qəra
ra alınıb.
Azərbaycanın sahil ərazilərində olduğu kimi, Qa
zaxıstanın Xəzərsahili bölgəsində də 100 ildən artıq
dır neft-qaz hasilatı aparılır. Bu müddət ərzində ətraf
mühitdə kifayət qədər dəyişikliklər baş vermişdir.
Neft hasilatını nəyin bahasına olursa-olsun artırmaq
üçün ekoloji tələblərə cavab verməyən layihələr belə
həyata keçirilmiş və bunun nəticəsində neft mədən
ləri ərazilərində dəhşətli həcmdə neft tullantıları yığı
lıb qalmışdır. Belə ki, ən “köhnə” Emba mədənində
Qazaxıstanın karbohidrogen
ehtiyaclarının paylanması
■
Xəzərin Qazaxıstan
bölgəsində
Я Qazaxıstanın quru
hissəsində
neftlə çirklənmiş torpağın qalınlığı 10 metrə çatır.
Uzen yatağı sahəsində 138 açıq neft anbarında 211,7
min ton neft yığılmışdır. Bu yatağın xüsusi olaraq ay
rılmış 7 poliqonunda 328 min neft şlamı və mazutla
çirklənmiş qrunt toplanmışdır.
Torpaqların çirklənməsi ilə yanaşı, hava da çirklə
nir. Neftlə çıxan qaz bir çox hallarda qeyri-əsas xam
mal kimi yerindəcə yandırılır.
Yalnız Mangistau vilayətində neft hasilatı zamanı
1995 - 2000-ci illər ərzində neft şirkətləri tərəfindən
190 mln. m3 qaz yandırılmışdır. Qeyd etmək lazımdır
ki, neftlə çıxan qazın tərkibi çox qarışıq və mürəkkəb
olduğu üçün onun yandırılması havanın ekoloji gər
ginliyini artırır. Elə bu səbəbdəndir ki, neft mədənlə
ri ərazilərində ekoloji şərait heç də qənaətbəxş deyil.
Son illər Qazaxıstanın neft mədənləri sahələrində
radiasiyanın normadan artıq olması ekoloji baxımdan
xüsusi narahatlıq yaradır. Buradakı neft yataqlarının
buruq sularında böyük həcmdə radionukleidlər aşkar
edilmişdir. Mangistau vilayətinin Uzen, Jetıbay və
Kalamkas yataqlarında dərin qatlardan çıxarılmış lay
sularının tərkibində uran, torium və radium radionuk-
leidləri müəyyən olunmuşdur. Bu yataqların istismarı
zamanı ətraf mühitdə radiasiya mənbəli 1456,6 ton
tullantı toplanmışdır.
Xəzər sahilinin Qazaxıstan hissəsində radiasion
çirklənmənin digər səbəbi isə sovet dövründə (1970 -
90-cı illərdə) burada yerin altında sınaq məqsədi ilə
20-dən çox atom bombasının partladılmasıdır. Aydın
dır ki, vaxt keçdikcə radiasion çirklənmiş lay sularının
yerin üzərinə və dənizə sızma ehtimalı xeyli artır. Bü
tün bunları nəzərə alaraq belə söyləməyə əsas var ki,
Qazaxıstanın sahil zonası, eyni dərəcədə Rusiyanın
sahil əraziləri Xəzərin ən təhlükəli radiasion çirklən
miş sahəsi hesab oluna bilər.
İctimaiyyəti narahat edən məsələlərdən biri də sa
hil ərazilərində çoxlu sayda neft buruqlarının suyun
altında qalması və uzun illərdən bəri sahildə batmış
gəmilərlə bağlı heç bir tədbir görülməməsidir. Qaza
xıstanın sahilində bu günə kimi 29 gəmi batmışdır.
Bu gəmilər əsasən Bautino və Ataş yaşayış məntəqə
ləri sahillərindədir. Təbii ki, korroziya nəticəsində
gəmilərin yanacaq anbarlarından neft məhsulları də
nizə sızır. Elə buna görədir ki, bu sahələrdə dənizin
neft məhsullarıyla çirklənməsi müəyyən edilmiş həd
dən 10-11 dəfə çoxdur.
Xəzərin sahil ərazilərinin neft və qazla zəngin olan
bölgələrindən biri də Türkmənistanın sahilyanı zona
sıdır. Burada əsas neft yataqları Çələkən - Nebitdağ
sahəsindədir. Yüz ildən artıq davam edən neft hasila
tı ətraf mühitə kifayət qədər mənfi təsir göstərmişdir.
Neft yataqları əraziləri ilə yanaşı, körfəz akvatoriya
sında da çirkab suları, tullantılar baş alıb gedir.
Türkmənistanda neft hasilatının əsas mərkəzi
Qərbi Balxan neft-qaz rayonu hesab olunur. Burada
ən iri yataqlar Qumdağ, Qoturtəpə, Qanuşlıca və
Okərəmdir. Yerli mənbələrin neft ehtiyatları haqda
rəsmi məlumatları çox da inandırıcı deyil. Beynəlxalq
neft şirkətlərinin məlumatına görə, Xəzərin Türkm ə
nistan sektorunda təxminən 3 mlrd, ton neft və 4,8
mlrd, m’ təbii qaz ehtiyatı vardır. Respublikada neft-
qaz sənayesinin inkişaf strategiyası proqramına uy
ğun olaraq 2000 - 2010-cu illərdə neft hasilatı 10 mln.
tondan 48 mln. tona, təbii qaz hasilatı isə 46,5 mlrd,
m’-dən 120 mlrd. m3-ə qədər artırılacaqdır.
Digər Xəzəryanı ölkələr kimi, Türkmənistanda da
neft sənayesinə xarici investorları cəlb etməyə çalışır
lar. Lakin bu iş çox ləng getdiyi üçün burada yalnız
üç xarici neft şirkəti fəaliyyət göstərir. Onlardan yal
nız biri - ingilis - ərəb “Dragon oil” şirkəti, “məhsu
lun tən bölünməsi” şərti ilə fəaliyyət göstərir, yəni
konkret neft çıxarır. Danimarka şirkəti “Maersk oil”