Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
28 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyəti
18.
Латышев В.В. 1904. Известия древних пи-
сателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе.
Санкт-Петербург. 2, 115-126.
19.
Мамедов А.В., Работина Е.Н., 1984а. Ре-
конструкция некоторых элементов климата позд-
него плиоцена Азербайджана.
Известия АН Азерб.
ССР. Серия наук о Земле, 3, 15-21.
20.
Мамедов А.В., Работина Е.Н., 1984б. О
растительности Азербайджана в раннем и среднем
плейстоцене.
Известия АН Азерб. ССР. Серия наук
о Земле, 6, 10-16.
21.
Мансуров М., Алиев И., 2003. Позднепале-
олитические находки в Сураханы.
Азербай-
джанская археология и этнография, 1, 21-23.
22.
Михеев А.А., 1926. Флора Апшеронского
полуострова. Баку. 147.
23.
Рустамов Дж.Н.,1986. Гаяарасы – стоянка
охотников на джейранов.
Археологические и этно-
графические изыскания в Азербайджане (1985), 7-
8.
24.
Султанов Р.Г., 1947. Геологические усло-
вия залегания костеносного слоя в Бинагадинском
и Кирмакинском «кладбищах» Апшерона.
Извес-
тия АН Азерб. ССР. Серия наук о Земле, 6, 60-67.
ABŞERON YARIMADASININ
PALEOCOĞRAFİYASI VƏ ONUN İNSANLA
MƏSKÜNLAŞMASI TARİXİ
Y.N.Tağıyeva,
Məqalədə paleobotaniki (əsasən, palinoloji) təd-
qiqatlara əsaslanaraq Abşeron yarımadasında və qonşu
bölgələrdə axırıncı 5 milyon ildə, məhsuldar qatdan
başlayaraq, mövcud olan təbii şərait bərpa edilib.
Yarımadanın ərazisinin tədricən böyüməsi izlənilir. Bu
məsələlər insanın yaşaması üçün əlverişli olması ba-
xımından təhlil edilir və nəticə çıxarılır ki, yarımada 2-
1 million ildən başlayaraq, məskunluq yeri ola bilib.
Lakin mövcud faktlar göstərir ki, burada məskunlaşma
prosesi yalnız mezolit dövründən etibarən baş verib
(XIII-XII min il e.ə.).
PALEOGEOGRAPHY OF THE ABSHERON
PENINSULA AND HISTORY OF ITS SETTLING
BY MAN
Y.N.Taghiyeva,
The existing natural conditions in the last 5
million years, beginning since the productive layer, in
the Absheron peninsula and adjoining regions are
restored on the basis of paleobotanical (mainly, palino-
logical) researches in the article. The gradual increase
of territory of the peninsula is traced. These questions
are analyzed from the stand point of utility of man’s
residing here and it becomes out that the peninsula was
the place of settling since 2-1 million years. But the
available facts show that the settling of this region took
place since the mesolit (XIII-XII thousand years B.C.).
S.S.Vəliyev
S.S.Veliyev
v,
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
29
LANDŞAFTŞÜNASLIQ
© Y.Ə.Qəribov, N.S.İsmayılova
BÖYÜK QAFQAZIN ŞİMAL – ŞƏRQ YAMACI AQROİRRİQASİYA
LANDŞAFTLARI STRUKTURUNUN TƏDQİQİ
Y.Ə.Qəribov, N.S.İsmayılova
AZ 1114, Bakı Dövlət Universiteti, akad. Z. Xəlilov 23
yaqub.qaribov@mail.ru
nigar.ismayilova@mail.ru
Böyük Qafqazın şimal–şərq yamaclarının müasir landşaftlarının struktur-funksional xüsusiy-
yətlərinin təhlili göstərir ki, aqroirriqasiya landşaftlarının formalaşması, dinamikası və insanlar
tərəfindən tənzimlənməsi antropogen yüklərin həcmindən, davamiyyət müddətindən asılıdır.
Regionun müasir landşaft strukturunda çoxəsrlik antropogen transformasiyası dərin izlər qoymuş-
dur.
Respublikamızın əkinçilik zonalarında aq-
roirriqasiya landşaftlarının struktur-funksional xü-
susiyyətlərinin öyrənilməsi müxtəlif təsərrüfat
problemlərinin həllində və təbii potensialının düz-
gün qiymətləndirilməsində böyük rol oynayır.
Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir
ki, Qusar maili düzənliyinin və Samur–Dəvəçi
ovalığının yarımsəhra, quru çöl, intrazonal meşə,
meşə-çəmən, düzən-meşə-kolluq və s. landşaftları
çoxəsrlik suvarma nəticəsində kəskin struktur
dəyişkənliyinə məruz qalmışdır. Təbii kom-
plekslər müxtəlif məhsuldarlıq dərəcəsinə malik
antropogen modifikasiyalarla, o cümlədən də
aqroirriqasiya landşaftları ilə əvəz olunmuşdur.
Müəyyən edilmişdir ki, suvarmanın inten-
sivliyindən və tarixindən asılı olaraq qonur-
qəhvəyi, qəhvəyi-meşə, karbonatlı-qəhvəyi, boz-
çəmən, düzən-meşə-çəmən və s. torpaqların üst
qatlarında qalınlığı 0,5-1,0 m-ə çatan aqroirriqa-
siya horizontu yaranır. Arx və kanalların yaxınlı-
ğında, çökək sahələrdə aqroirriqasiya horizon-
tunun qalınlığı 1,5 m-ə çatır. Çoxillik suvarma ilə
bağlı kanal və arxların ətrafında mikroqalxmalar,
paleobasdırılmış torpaqlar əmələ gəlir.
Qusarçayın, Qudyalçayın, Qaraçayın, Vəl-
vələçayın və digər iri çayların gətirmə konus-
larında, konusarası düzənliklərində aqroirriqasiya
landşaftlarının kəskin parçalanması (2,5–5
km/km
2
), xırdaşəbəkəli strukturları ilə fərqlənir.
Hamar düzənliklərin əlverişli meliorativ şəraitə
malik, məhsuldar boz-qəhvəyi, düzən–meşə-qəh-
vəyi, boz-çəmən torpaqlarında taxıl, tərəvəz, mey-
və bağları iriareallı, zəif parçalanmış konturları ilə
diqqəti cəlb edir.
Aqroirriqasiya komplekslərinin funksional
xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməkdən ötrü Qusar
maili düzənliyinin və Samur–Dəvəçi ovalığının
müxtəlif dəyişilmə dərəcəsinə malik kompleks-
lərindən nümunələr götürülmüş, ümumi azot,
CaCO
3
, humus, udulmuş əsaslar, quru qalıq, tor-
paqların mexaniki tərkibi və s. təyin edilmişdir
(cədvəl 1).
Müəyyən edilmişdir ki, əksər kəsimlərdə
humus, azot, əsas qida elementləri bütün torpaq
profili boyu tədricən dəyişir. Qədimdən suvarılan
torpaqlarda hətta 80 sm dərinlikdə humusun miq-
darı 1,8%-ə çatır.
Quba və Qusar rayonlarının meşə altından
çıxmış karbonatlı-qəhvəyi suvarılan torpaqlarında
(kəsim 3, 4) humusun miqdarı 60 sm dərinliyə
qədər 2%-dən çox, karbonatlıq isə 6–12%
arasında dəyişir. Ölçüləri 0,001-dən kiçik olan
fraksiyaların miqdarı 16–22%, 0,01-dən az olan
mexaniki elementlərin miqdarı isə 45–60% təşkil
edir. Xaçmaz rayonunun qədimdən suvarılan qəh-
vəyi meşə torpaqlarında (kəsim 7) humusun miq-
darı, demək olar ki, 0–60 sm dərinlikdə 2,7–2,2%,
80 sm dərinlikdə isə 1,8%-ə çatır.
Böyük Qafqazın şimal–şərq zonasında
əkinçiliyin inkişafı təbii landşaftların strukturu ilə
sıx bağlıdır. Müxtəlif dərəcədə suvarılan və dəm-
yə əkinləri şəklində istifadə edilən komplekslər
təkcə təbii landşaft tipləri üzrə deyil, eyni zaman-
da, inzibati-ərazi vahidləri üzrə də dəyişir. Xaç-
maz rayonundan başqa, tədqiq olunan regionun
bütün inzibati rayonları geomorfoloji, torpaq-
iqlim xüsusiyyətlərinə görə iki hissəyə – dağətəyi
maili düzənlik və ovalıq zonalarına ayrılır. Son
illərin statistik məlumatlarının təhlili nəticəsində
müəyyən edilmişdir ki, regionun Qusar, Quba,
Şabran, Siyəzən rayonlarının 50%-dən artıq əra-
ziləri dağlıq zonada yerləşməsinə baxmayaraq,
həmin rayonların aqrolandşaftlarının 70,3%-i,
yəni 114,2 min hektarı dağətəyi maili düzənlik-
lərin və dənisahili ovalıqların payına düşür.