Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
Yüklə 5,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rütubətlənmə şəraiti
- Cədvəl 3 Q.T. Selyaninova görə rütubətlənmə zonaları
- ZONALAR RÜTUBƏTLƏNMƏ ƏMSALI
- Şəkil 3. Rütubətlənmə zonaları. HTƏ Cədvəl 4 Rütubətlənmə zonalarının sərhədləri Gözlənilən şərait
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 44 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Atmosfer yağıntılarının müasir iqlim normalarnın baza dövrünün (1961-1990-cı illər) normaları ilə müqayisəsi göstərir ki, müasir dövr yağıntılarının miqdarının dəyişməsi müxtəlif isti- qamətli olub. Belə ki, əgər ölkə ərazisinin böyük hissəsində yağıntıların illik miqdarı 15-84 mm (3- 19%) azalıbsa, Böyük Qafqazın cənub yamacının qərb hissəsində o, 73-135 mm (6-14%) artmışdır. Artım, az da olsa, 7-18 mm (3-6%) Abşeron yarı- madası və ondan şimalda yerləşən sahilboyu ərazilərdə də qeydə alınıb. Rütubətlənmə şəraiti. Ərazilərin təbii rü- tubətlənmə şəraitini səciyyələndirmək üçün rütu- bətlənmə əmsalından istifadə edilir. Onun hesab- lanması üçün müxtəlif düsturlar olsa da, onların əksəriyyəti illik yağıntıların miqdarının buxar- lanma qabiliyyətinə nisbəti ilə təyin olunur: K rüt . = P / E 0 (1), burada K - rütubətlənmə əmsalını, P – atmosfer yağıntılarını, E 0 – buxarlanma qabiliyyə- tini göstərir. Azərbaycanda iqlim tədqiqatlarında Ə.M. Şıxlinski [11] tərəfindən təklif edilən və nisbi rü- tubətlənmə əmsalı adlandırılan rütubətlənmə əm- salından istifadə edilir ki, burada buxarlanma qa- biliyyəti V.K.Davıdovun [10] düsturu ilə hesab- lanır: E 0 =0,55 nd 0,8 ( 1+0,125w) (2), burada E 0 –buxarlanma qabiliyyətini (mm- lə), n - aydakı günlərin sayını, d - havanın orta aylıq rütubət çatışmazlığını (mb-la), w - küləyin orta aylıq sürətini (m/san ilə) göstərir. Lakin bu hesablamanın çox mürəkkəb ol- ması ilə əlaqədar olaraq bəzi aqroiqlim tədqi- qatlarında rütubətlənmə əmsalının hesablanma- sında Q.T.Selyaninov [17] tərəfindən təklif edilən və daha sadə olan, hidrotermik əmsal adlanan rütubətlənmə göstəricisindən daha geniş istifadə edilir: HTƏ =P / 0,1∑t>10 0 C (3), burada P - havanın orta sutkalıq tempera- turunun 10 0 C-dən yuxarı olduğu dövrdə atmosfer yağıntılarının miqdarı (mm-lə), ∑t>10 0 C - həmin dövrdə 10 0 C-dən yuxarı fəal temperatur cəmidir. Eyni səbəblə əlaqədar olaraq ölkə əra- zisində rütubətlənmə əmsalını hesablamaq üçün D.İ.Şaşko [22] tərəfindən təklif edilən (Md) və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin orta sutkalıq rütubət çatışmazlığının cəminə nisbəti ilə ifadə olunan düsturdan daha çox istifadə edilmişdir: Md = P / ∑d (4), burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm- lə), ∑d - havanın rütubət çatışmazlığının orta sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir, qPA. Ə.C.Əyyubov [24] tərəfindən müəyyən edilmişdir ki, Ə.M.Şıxlinski, Q.T.Selyaninov və D.İ.Şaşkonun təklif etdikləri rütubətlənmə gös- təriciləri arasında sıx əlaqə vardır. Bunu nəzərə alaraq respublika ərazisində rütubətlənmə şəraiti- nin qiymətləndirilməsini biz hesablanması daha sadə olan Q.T.Selyaninovun [17] hidrotermik əmsal adlanan rütubətlənmə göstəricisindən istifa- də etmişik. Müasir məlumatlar əsasında HTƏ-nin he- sablanması zamanı müəyyən etdik ki, respublika ərazisində onun kəmiyyəti Abşeron yarımadası və Kür-Araz ovalığının şərq hissəsində, həm də orta və yüksək dağlıqda 0,3-2,0 arasında dəyişir. Bu zaman Talış dağları istisna təşkil edir; burada məlum səbəblər üzündən ifrat rütubətlənmə dağ- larda deyil, Lənkəran ovalığında müşahidə edilir. 3-cü şəkildə Q.T.Selyaninovun [17] təs- nifatı əsasında (cədvəl 3) respublika ərazisinin rütubətlənmə şəraiti göstərilir. Cədvəl 3 Q.T. Selyaninova görə rütubətlənmə zonaları Rütubətlənmə zonaları xəritəsinin tərtibi zamanı yüksəkliyə və Xəzər dənizi sahillərindən Kür-Araz ovalığının içərilərinə doğru rütubətlən- mə əmsalının (hidrotermik əmsal) dəyişməsi bi- zim tərəfimizdən müəyyənləşdirilmiş qanunauy- ğunluqdan istifadə edilmişdir ki, bu da 4-cü cəd- vəldə göstərilir. Müəyyən edilmişdir ki, bütün Kür-Araz ovalığı və Abşeron yarımadası quru zonaya aiddir və onun sərhədi Böyük Qafqazın cənub yamacının şərq hissəsində və şimal-şərq yamacda dəniz səviyyəsindən 200-300 m-dən, cənub-şərq yamacda isə 850 m-dən keçir. Kiçik ZONALAR RÜTUBƏTLƏNMƏ ƏMSALI Quru < 0.5 Quru əkinçilik 0.5 - 0.7 Quraq 0.8 - 1.0 Rütubətli 1.1 - 1.3 İfrat rütubətli (drenaj zonası) > 1.3 Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 45 Qafqazda regiondan asılı olaraq quru zonanın yuxarı sərhədi 300-550 m-dən, Naxçıvan MR-də isə 1250 m-dən keçir. Talış dağlarının cənub hissəsində quru zonanın yuxarı sərhədi dəniz səviyyəsindən 1400 m yuxarıdan keçsə də, şimal hissədə 1000 m yüksəklikdən keçir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir atmosfer yağıntılarının miqdarının isti ehtiyatları ilə nisbəti rütubətlənmə əmsalının dəyişməsinə gətirib çı- xartsa da, o qədər cüzidir ki (baza dövrü ilə mü- qayisədə), müasir rütubətlənmə zonaları sərhə- dinin dəyişməsinə təsir göstərmir. Şəkil 3. Rütubətlənmə zonaları. HTƏ Cədvəl 4 Rütubətlənmə zonalarının sərhədləri Gözlənilən şərait Aparılmış hesablamalara görə, ölkə əra- zisində reqional xüsusiyyətlərdən və iqlim dəyiş- mələri ssenarilərindən asılı olaraq atmosfer yağın- tılarının orta illik miqdarının dəyişməsi müxtəlif istigamətli olacaqdır. Cədvəl 5-də atmosfer yağın- tılarının gözlənilən dəyişməsi əks etdirilib. HTƏ Dəniz səviyyəsindən yüksəklik, m Böyük Qafqaz Kiçik Qafqaz Naxçı- van MR Talış Cənub yamac Cən.- şərq yamac Şim.- şərq yamac Şimal yamac Şərq yamac Daxili ərazilər Şimal hissə Cənub hissə Qərb hissə Şərq hissə <0.5 - 200 850 300 380 300 550 1250 0; 1400 1400 0.7 - 250 1050 500 580 530 800 1630 100; 1000 950 1.0 - 450 1350 750 950 950 1350 2200 - 500 1.3 200 600 1600 1200 1400 1400 2000 2850 - 0 >1.3 >200 >600 >1600 >1200 >1400 >1400 >2000 >2850 - < 0 Yüklə 5,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|