Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 
46                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
Cədvəl 5 
Baza dövrü  (1961 – 1990-cı illər, mm) ilə müqayisədə  atmosfer yağıntılarının orta illik  miqdarının 
(mm, % ) dəyişməsi
*yağıntıların miqdarı mm-lə göstərilib 
**2021-2050-ci illər 
Göründüyü kimi, ölkə ərazisi üçün ən əlve-
rişli GISS  ssenarisidir. GFDL-3 və PRECISS  1.4 
ssenarilərinə  görə,  atmosfer  yağıntılarının  dəyiş-
məsi  müxtəlif  istiqamətli  olacaqdır  [3,12].  Yu-
xarıda    qeyd  etdiyimiz  kimi,  ərazilərin  təbii 
rütubətlənmə şəraiti atmosfer yağıntılarının müm-
kün buxarlanmaya olan nisbəti ilə müəyyən edilir. 
Azərbaycan  Respublikasının  iqlim  dəyişmələri 
üzrə  I  və  II  məlumatlarında  [3,12]    mümkün  bu-
xarlanmanın  gözlənilən  kəmiyyətləri,  rütubət-
lənmə  zonalarının  dəyişmə  ehtimalı  ətraflı təhlil 
edilmiş  və  müəyyən olunmuşdur ki, hava tempe-
raturunun  dəyişməsinə  görə    PRECISS    1.4-ə 
yaxın  olan    Cİ  və  ekspert  ssenariləri  gözlənilən 
mümkün buxarlanmanı daha yaxşı əks etdirir. Və 
ona  əsaslanaraq  ehtimal  etmək  olar  ki,  mümkün 
buxarlanma  baza  dövrünə  nisbətən  15%-ə  qədər 
arta  bilər.  Lakin  yağıntıların  eyni  zamanda  10-
20%  artması  nəticəsində  vegetasiya  dövründə 
rütubət çatışmazlığı (iqlim-suvarma norması) baza 
dövrünə  nisbətən  bir  qədər  azalaçaqdır.  Digər 
ssenarilər  reallaşarsa,  onda  həm  mümkün  buxar-
lanma (15-35%), həm də iqlim-suvarma normaları 
(70  –  540  mm  )    artacaq  və  bu  da  rütubətlənmə 
zonalarının dağlara doğru 50 – 400 m  qalxmasını 
təmin  edəcəkdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
rütubətlənmə zonaları sərhədlərinin dağlara doğru 
qalxması  istilik  qurşaqlarına  nisbətən  az  olacaq-
dır.  
    Nəticə 
• Ölkə  ərazisinin  müxtəlif    bölgələrində 
yerləşən 32 meteoroloji stansiya məlumatları əsa-
sında    atmosfer  yağıntılarının  müasir  orta  aylıq, 
illik  və  mövsümi  iqlim  normaları  hesablanmışdır 
(1992-2006-cı illər). Müəyyən edilmişdir ki, baza 
dövrünə  (1961-1990-cı  illər)  nisbətən  atmosfer 
yağıntıları  miqdarının  dəyişməsi  müxtəlif    isti-
qamətli  olub.  Belə  ki,  əgər  ölkə  ərazisinin  böyük 
hissəsində yağıntıların illik miqdarı 15-84 mm (3-
19%) azalıbsa, Böyük Qafqazın cənub yamacının 
qərb hissəsində o, 73-135 mm (6-14%) artmışdır. 
Artım, az da olsa, 7-18 mm (3-6%) Abşeron yarı-
madası  və  ondan  şimalda  yerləşən  sahilboyu 
ərazilərdə də qeydə  alınıb.  
• Atmosfer  yağıntıları  miqdarının  isti  ehti-
yatları  ilə  müasir  nisbəti  rütubətlənmə  əmsalının 
dəyişməsinə gətirib çıxartsa da, o qədər cüzidir ki,  
təbii rütubətlənmə zonalarının sərhədlərinin dəyiş-
məsinə təsir göstərmir.  
• Müasir dövrü əksetdirən illik və isti döv-
rün  atmosfer  yağıntılarının  miqdarı  və  təbii  rütu-
bətlənmə  zonalarının  ölkə  ərazisində  paylanma 
xəritələri tərtib edilmişdir. 
• Gələcəkdə  illik  atmosfer  yağıntılarının 
miqdarının dəyişməsi müxtəlif   istigamətli olacaq 
və  +4  -  +20%    və    -1  -    -5%  təşkil  edəcəkdir. 
Hesablamalar göstərir ki, ölkə ərazisində, ssenari-
dən  asılı  olaraq,  mümkün  buxarlanmanın  miqdarı 
15-35%  artacaq  və  bu  da  rütubət  çatışmazlığının  
(iqlim-suvarma  norması)  70-540  mm  artmasına 
səbəb  olacaq.  Mümkün  buxarlanmanın  xeyli 
artması ölkə ərazisində təbii rütubətlənmə şəraitini 
pisləşdirəcək  və  bu  da  rütubətlənmə  zonaları-nın  
sərhədlərinin  dağlara  doğru  irəliləməsinə  səbəb 
olacaqdır.  Lakin  bu,  isti  qurşaqların  yerdəyişmə-
sindən az olacaq və reqiondan və ssenaridən asılı 
olaraq 50 – 400 m təşkil edəcəkdir.     
ƏDƏBİYYAT 
1.  Azərbaycan  Respublikasının  aqroiqlim  atlası. 
Bakı. 1993, 104 s.  
2.  Əyyubov  Ə.C.,  Hacıyev  Q.Ə.  Azərbaycan 
SSR-in iqlim ehtiyatları. Bakı, Elm, 1984, 133 s.  
3.  BMT-nin  İqlim  Dəyişmələri  üzrə  Çərçivə 
Konvensiyasına  İkinci  Milli  Məlumat.  Azərbaycan 
Respublikası  Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyi. 
Bakı, 2010,  94 s.  
4.   Hadıyev Y.C.,Rəhimli V.A. Azərbaycan Res-
publikasında  atmosfer  yağıntılarının  çoxillik  tərəd-
düdləri haqqında. AMEA “Xəbərləri”, № 3, 1998, 46-
50 s. 
5.  Məmmədov  Ə.S.  Azərbaycanda  iqlim  tərəd-
düdlərinin  tədqiqi,  proqnozlaşdırılması  və  gözlənilən 
 
 
İqlim elementi 
Dövr 
Ssenarilər 
1961-1990 
 
1992-
2006 
Cİ 
GISS 
GFDL-3 
Eksp. 
 
PRECISS  
1.4 ( I )** 
 
Atmosfer 
yağıntıları,% 
190-1314*
 
195- 
1224* 
+1  -      
-10 
6  - +12 
-5 - +4 
0 
0-20 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 47 
 
dəyişmələrin qiymətləndirilməsi. Coğrafiya üzrə elmlər 
doktoru  elmi  dərəcəsi  almaq  üçün  təqdim  olunmuş 
dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2013, 40 s. 
6.  Nadirov V.A. Azərbaycan SSR-nin ərazisində 
müxtəlif  təminatlı  iqlim  göstəricilərinin  paylanma  qa-
nunauyğunluğu. Bakı, Elm, 1986, 137 s. 
7.  Rəhimov  M.K.  Gözlənilən  iqlim  dəyişmələ-
rinin  Böyük  Qafqazın  cənub  yamacının  aqroiqlim 
ehtiyatlarına  təsirinin  qiymətləndirilməsi.  Coğrafiya 
üzrə  fəlsəfə  doktoru  elmi  dərəcəsi  almaq  üçün  təqdim 
edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2013, 22 s. 
8.  Xəlilov  S.H.,  Səfərov  S.H.  Azərbaycan    Res-
publikasında  havanın temperaturunun və atmosfer ya-
ğıntılarının  aylıq  və  illik  normaları  (1961  –  1990). 
Elmi-praktiki sorğu kitabı. Bakı, 2001, 109 s. 
9.  Гасанов  М.С.  Влияние  метеорологических 
элементов на развитие, количество и качество уро-
жая  озимой  пщеницы  в  горных  условиях.  Авторе-
ферат  дисс.  на  соискание  уч.ст.  канд.геогр.  наук. 
Баку, 1984, 22с.  
10.  Давыдов В.К. Испарение с водной поверх-
ности Европейской части СССР. Тр. НИУ ГУГМС, 
сер. IV, вып. 12, 1944. 
11. Климат Азербайджана (под ред. Э.М.Ших-
линского  и  А.А.Мадатзаде).    Изд.  АН  Азербай-
джанской ССР. Баку, 1968,  342 с. 
12. Первое  Национальное  Сообщение  Азер-
байджанской  Республики  по  Рамочной  Конвенции 
ООН об Изменении Климата. Баку.  2000, 88 с. 
13. Рагимов Х.Ш. Агроклиматические условия 
и  ресурсы  возделывания  граната    в  Азербай-
джанской  ССР.  Автореферат  дисс.  на  соискание 
уч.ст. канд.геогр. наук. Баку, 1984,  24с.  
14. Рагимов Х.Ш. Оценка воздействий измене-
ния  климата  на  процессы  опустынивания  и  раз-
работка  мер  адаптации  к  ним.  Первое  Националь-
ное  Сообщение  Азербайджанской  Республики  по 
Рамочной Конвенции ООН об Изменении Климата. 
Фаза  2.  Меры  укрепления  потенциала  по  измене-
нию  климата  в  приоритетных  областях  экономики 
Азербайджана.  Баку. 2001, с. 51-55 
15.  Рагимов Х.Ш., Тагиева, У.Р. Современные 
условия естественного увлажнения Гянджа – Газах-
ской  зоны.  Материалы  Международной  научно-
практической  конференции  «Оценка  и  рациональ-
ное  использование  природного  ресурсного  потен-
циала  геосистем  в  условиях  глобальных  измене-
ний».  Тр.  Географического  общества  Азербайджа-
на. Т.  ХVIII. 2013, c. 222-226 
16. Сафаров С.Г. Исследование грозоградовых 
и ливневых явлений на территории Азербайджана и 
методы их прогнозирования.  Автореферат дисс. на 
соискание  уч.ст.  д-ра    географических  наук.  Баку, 
2011, 49с.     
17. Селянинов Г.Т. Перспективы субтропичес-
кого  хозяйства  СССР  в  связи  с  природными 
условиями. Гидрометеоиздат. Л., 1961, 195 c. 
18. Тагиева  У.Р.  Оценка  климатических  ре-
сурсов  Гянджа-Газахского  экономического  района 
в  связи  с  современными  изменениями  климата. 
Автореферат  дисс.  на  соискание  уч.ст.  д-ра  фило-
софии по географии. Баку, 2013, 26 с.    
19. Фигуровский  И.В.  Климатическое  райони-
рование  Азербайджана.  Изд.  Аз.ЦИК,  ч.1-2.  Баку, 
1926. 
20. Фигуровский  И.В.  Климатическая  харак-
теристика  сухих  субтропиков    Азербайджана.  Изд. 
АН Азерб.ССР. Баку, 1940,63 c. 
21. Улханов  Н.Д.  Агроклиматические  условия 
и  ресурсы  возделывания  культуры  инжира  в 
Азербайджанской  ССР.  Автореферат  дисс.  на  со-
искание уч.ст. канд.геогр. наук. Баку, 1986, 24с.  
22. Шашко  Д.И.  Климатические  условия  зем-
леделия  Центральной  Якутии.  Изд.  АН  СССР,  М., 
1961,  257 c.  
23. Шихлинский  Э.М.  Атмосферные  осадки 
Азербайджанской ССР. Изд. АН Азерб. ССР. Баку, 
1949, 333 c. 
24. Эйюбов  А.Д.  Агроклиматическое  райони-
рование  Азербайджанской  ССР.  Изд.  АН  Азербай-
джанской ССР. Баку, 1968, 187 с. 
25.  Эйюбов  А.Д.  Бонитировка  климата  Азер-
байджанской ССР. Баку, 1975, 148с. 
 
 
СОВРЕМЕННЫЕ  И  ОЖИДАЕМЫЕ  
УСЛОВИЯ  ЕСТЕСТВЕННОГО  
УВЛАЖНЕНИЯ  НА  ТЕРРИТОРИИ  
АЗЕРБАЙДЖАНА 
Х.Ш.РАГИМОВ 
На  основе  данных  32  метеорологических 
станций  расположенных  в  различных  регионах 
страны  рассчитаны  современные  (1992-2006гг) 
средние  месячные,  сезонные  и  годовые  климати-
ческие  нормы  атмосферных  осадков.  Составлены 
карты распределения атмосферных осадков за год и 
теплый  период,  а  также  зон  увлажнения  на  тер-
ритории страны. Выявлено, что  по сравнению с ба-
зовым  периодом    (1961-1990гг)  на  значительной 
части  территории  страны  годовая  величина  атмос-
ферных  осадков  уменьшилась    на  15  –  84мм  (3  – 
19%)  и  только  в  западной  части  Южного  склона 
Большого Кавказа она увеличилась на 73-135мм (6 
–  14%),  а  на  Абшеронском  п-ве  и  на  прибрежной 
территории  к  северу  от  него  –  на  7-18  мм  (3-6%). 
Границы  зон  увлажнения  практически  не  измени-
лись.  Согласно  рассмотренных  сценариев  измене-
ния  климата  можно  ожидать,  что  в  будущем  годо-
вая величина атмосферных осадков изменится раз-
нонаправлено  от  +4  -  +20%    и  -1  -  -5%.  В  зави-
симости  от  реализуемого  сценария  ожидается  уве-
личение  годовой  величины    испаряемости    на    15-
35%,  а дефицита влаги  (климатическая норма оро-
шения) - на 70-540 мм, т.е. при всех сценариях из-
менения  климата  ожидается  ухудшение  условий 
естественного  увлажнения  территории  страны,  что 
может привести к сдвигу границ зон увлажнения в 
сторону гор.   

---