Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
48 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyəti
THE CURRENT AND EXPECTED NATURAL
MOISTENING CONDITIONS İN THE
TERRITORY OF AZERBAYJAN
KH.SH.RAHIMOV
Based on data collected by 32 meteorological
stations located in various regions of the country, we
calculated current (1992–2006) monthly, seasonal and
annual climate normals for precipitation. We also
prepared maps of rainfall distribution throughout the
year and the warm period as well as maps of moisture
zones. We found that compared to the base period
(1961–1990), the annual rainfall quantity in a large part
of the country decreased by 15–84 mm (3–19%), and
only increased by 73–135 mm (6–14%) in the western
part of the southern slope of the Greater Caucasus and
by 7–18 mm (3–6%) on the Absheron peninsula and
the coastal area to the north of it. Moisture zone
boundaries have remained virtually unchanged. Ac-
cording to the reviewed climate change scenarios, the
future annual rainfall quantity can be expected to
change by -1– -5% or +4–+20%. Depending on which
scenario is implemented, we can expect a 15–35%
increase in annual evaporation and a 70–540 mm
increase in moisture deficit. That is, all scenarios
predict that conditions of natural moistening will
deteriorate, which can cause moisture zone boundaries
to shift in the direction of the mountain.
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
49
© M.S.Həsənov
BAKIYA DÜŞƏN ATMOSFER YAĞINTILARI HAQQINDA
M.S.Həsənov
AMEA akad. H.Ə. Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu
AZ 1143, Bakı, H. Cavid pr., 115
Məqalədə Bakı şəhərinə düşən atmosfer çöküntüləri təhlil edilir. Yağıntıların orta çoxillik
(1961-ci ilə qədər), norma (1961-1990) və son illər (1991-2012) üzrə miqdarı müqayisə edilir.
Müəyyən edilib ki, 1961-1990-cı illərdə atmosfer yağıntılarının miqdarı çoxillik göstəriciyə
nisbətən 19% artıb. 1991-2012-ci illərdə isə orta çoxillik göstəriciyə nisbətən təqribən 1,5 dəfə
artım müşahidə edilib.
Şəhərsalmanın yüksək sürətlə inkişafı, şə-
hərin landşaft planlaşdırılmasının və şəhər me-
marlığının yaxşılaşdırılması ərazinin təbii şəraiti-
nin, o cümlədən iqlim şəraitinin elmi əsaslarla ye-
nidən qiymətləndirilməsini və nəzərə alınmasını
tələb edir. Eyni zamanda, səmərəli planlaşdırma
və şəhər təsərrüfatının elmi əsaslarla təşkili və
idarə olunması üçün ərazinin mikroiqlim xüsusiy-
yətlərinin də öyrənilməsi və nəzərə alınması va-
cibdir.
Şəhərin iqlimi və ya mikroiqlimi dedikdə
şəhər məskunlaşması, istehsal və infrastruktur ob-
yektlərinin təbii iqlim şəraitinə təsiri nəzərdə tu-
tulur. Məlum olduğu kimi, böyük yaşayış mas-
sivləri, çoxmərtəbəli binalar şəhər daxilində hava
kütlələrinin hərəkətinə, küləyin gücünə və istiqa-
mətinə, atmosfer yağıntılarının yenidən paylan-
masına təsirsiz qalmır. Bu mənada şəhər daxilində
atmosfer yağıntılarının miqdarının və rejiminin
öyrənilməsi müasir dövrdə xüsusi aktuallıq kəsb
edən mühüm məsələlərdən biridir. Bakı Xəzər
dənizinin qərbində, Abşeron yarmadasının cənu-
bunda amfiteatr şəklində olan buxtada yerləş-
mişdir ki, onun da ən yüksək hissəsi olan «Qurd
dərəsi» tirəsi ilə Bayıl buxtası arasında hündürlük
fərqi 200 m-ə qədərdir [1].
Bakıda atmosfer yağıntılarının rejimi
havada olan rütubətin miqdarından, onun su bu-
xarı ilə doyma dərəcəsindən, buxarlanmanın in-
tensivliyindən,
atmosferin
çirklənməsindən,
ərazinin relyefindən, atmosferdə hava dövranın-
dan və s. amillərdən asılıdır.
Abşeron yarmadasının, o cümlədən Bakının
coğrafi mövqeyi ilə əlaqədar olaraq buraya daxil
olan hava kütlələri öz fiziki xüsusiyyətlərinə görə
çox müxtəlifdir: soyuq arktik hava kütlələri,
Atlantik okeanından gələn rütubətli hava kütlələri,
Qazaxıstandan gələn quru – kontinental hava küt-
lələri, Şimali Afrika və Ərəbistandan gələn isti –
tropik hava kütlələri və s.
Bakıda və onun ətrafında atmosfer
yağıntıları əsasən Qazaxıstan və Xəzər dənizi üzə-
rində alçaq təzyiq sahəsi, Aralıq dənizi üzərində
yüksək təzyiq sahəsi yarananda müşahidə edilir.
Belə şəraitdə, eyni zamanda, Cənubi Qafqazda
alçaq təzyiq sahəsi, Qərbi Avropanın şimal
rayonları üzərində isə yüksək təzyiq sahəsi yaranır
və soyuq hava kütləsi Bakıya daxil olur. Soyuq
hava kütlələrinin dağlıq ərazilər üzərindən
keçməsi zamanı atmosfer cəbhələrinin yaranması
üçün şərait yaranır, onun bu ərazidən keçməsi isə
intensiv yağıntıların düşməsi ilə nəticələnir. Eyni
zamanda, ayrı-ayrı illərdə və ya fəsillərdə daha
çox yağıntının düşməsi cənub siklonlarının
(Aralıq dənizi üzərində formalaşan) ərazidən
keçməsi ilə də əlaqədardır [2].
Atmosfer yağıntıları onun miqdarı, rejimi,
davamiyyəti, intensivliyi, yağıntılı günlərin sayı,
yağıntının növü və b. göstəricilərlə səciyyələnir.
Çoxillik məlumatların təhlili göstərir ki,
Bakı şəhərində atmosfer yağıntılarının orta
çoxillik miqdarı 198 mm-dir [3]. Məlum olduğu
kimi, ÜMT 1961-1990-cı illərin meteoroloji
göstəricilərini norma kimi qəbul etmiş və həmin
təşkilatın üzvü olan ölkələrə, o cümlədən Azər-
baycan Respublikasına da bu normanı qəbul
etməyi tövsiyə etmişdir [5]. 1961-1990-cı illərdə
Bakıda atmosfer yağıntılarının artımı müşahidə
edilmiş və bu göstərici 235 mm olmuşdur, yəni
orta çoxillik kəmiyyətə nisbətən yağıntının miq-
darı 19% artmışdır.
1991-2012-ci illərdə Bakıya düşən atmosfer
yağıntılarının kəmiyyətində də artım müşahidə
edilir. Bu illər ərzində atmosfer yağıntılarının
miqdarı 296 mm olmuşdur. Bu isə orta çoxillik
göstəriciyə nisbətən 50%, normaya nisbətən isə
30% artım deməkdir. Aşağıdakı cədvəldə Bakıda
atmosfer yağıntılarının orta çoxillik miqdarı,
norma göstəriciləri və onların arasındakı fərqlər
göstərilir (cədvəl 1).
Cədvəldən göründüyü kimi, 1961-1990-cı
illərdə atmosfer yağıntıları iyul, avqust, oktyabr,
noyabr aylarında orta çoxillik miqdara nisbətən 1-
3 mm azalmışdır. Qalan aylarda isə onun miqdarı
2-10 mm çoxalmışdır. Ən yüksək artım may və