Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
Yüklə 5,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1-ci cədvəl Kənd əhalisinin təbii artım göstəriciləri Mənbə
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 71 daha intensiv aşağı düşməsinə gətirib çıxarır [Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, 2013]. Oxşar demoqrafik durum kənd əhalisi üçün də sə- ciyyəvidir. Belə ki, 1991-2000-ci illəri əhatə edən on il müddətində kəndlərdə hər 1000 nəfərə görə doğum əmsalı 30,2-dən 17,3-ə qədər və ya 42,7%, təbii artım əmsalı 23,8-dən 11,3-ə qədər və ya 2,1 dəfə azalmışdır. Azalmalar ölüm əmsal- larında da müşahidə olunur (1-ci cədvəl). 1-ci cədvəl Kənd əhalisinin təbii artım göstəriciləri Mənbə: Cədvəl “Azərbaycanın əhalisi – 2013” (Bakı, DSK, 2014, səh. 25-27) statistik məcmuəsi əsasında tərtib edilmişdir. Geriləmələr demoqrafik vəziyyəti əksetdi- rən mütləq göstəricilərdə də özünü göstərir. Onlar daha intensiv şəkildə baş vermişdir. 1991-ci ildə kənd əhalisi üçün son 50 ildə doğulan uşaqların ən yüksək səviyyəsi qeydə alınmış və 101,0 min nəfər həddinə çatmışdır. 2000-ci ilə qədər bu gös- tərici 67,4 min nəfərə enmiş və ya 33,3% azalmış- dır. Təbii artımın səviyyəsi isə 79,6 min nəfərdən 44,2 min nəfərə enmiş və ya 44,5%-ə qədər aşağı düşmüşdür. 1991-ci ildən başlayaraq ölənlərin sa- yında da qismən geriləmələr müşahidə edilir. 1991-ci ildə ölkədə doğulan uşaqların 53,6%-i, təbii artımın 54,6%-i kənd əhalisinin payına düşmüşdür, 2000-ci ildə bu göstəricilər müvafiq olaraq doğulan uşaqlar üzrə 57,6%, təbii artım üzrə 62,9% olmuşdur. On il ərzində şəhər əhalisi arasında təbii artım 2,5 dəfə, hər 1000 nəfərə görə əmsalı isə 2,7 dəfə azalmışdır. 1990-cı illərdə şəhərlərdən, əsasən də Abşe- rondan rusların, ukraynalıların, ermənilərin, yəhu- dilərin və digər rusdilli əhalinin, sonrakı mərhə- lədə aborigen əhalinin miqrasiyası, kəndlərdən olan miqrasiyaların azalması təbii artımın da aşağı enməsinə səbəb olmuşdur. Nəticədə onun əsas hissəsi kəndlərin payına düşmüşdür. Məhz buna görə həmin dövrdə şəhər və kənd əhalisi arasında təbii artım göstəricilərindəki böyük fərqlər qalmışdır. Ölkədə fəal demoqrafik siyasət aparıl- madığına görə belə vəziyyət sonrakı dövrlərdə də əhalinin təbii artımına mənfi təsir etmişdir və bu təsir isə özünü uzun müddət göstərəcəkdir. 90-cı illərin ortalarından sonra başlanan iq- tisadi və sosial islahatlar öz nəticələrini 2000-ci il- lərin əvvəllərində verməyə başlamışdır. Yeni iş yerlərinin yaradılması, fəaliyyəti dayanmış müəs- sisələrin bəzilərinin işinin bərpa edilməsi, yaşayış məntəqələrinin sosial-mədəni, mənzil-kommunal şəraitinin yaxşılaşdırılması sahəsində görülən təd- birlər, demoqrafik inkişaf haqqında yeni qanunve- ricilik aktlarının qəbul edilməsi bu sahədə prob- İllər Mütləq hesabla, nəfər Hər 1000 nəfərə görə Doğum Ölüm Təbii artım Doğum Ölüm Təbii artım 1991 101032 21467 79565 30,2 6,4 23,8 1992 96771 25079 71692 28,3 7,3 21,0 1993 92835 25624 67211 26,6 7,3 19,3 1994 85429 26549 58880 24,1 7,5 16,6 1995 78260 24475 53785 21,7 6,8 14,9 1996 73638 23554 50084 20,1 6,4 13,7 1997 75021 23034 51987 20,2 6,2 14,0 1998 70779 22836 47943 18,7 6,0 12,7 1999 67456 23467 43989 17,5 6,1 11,4 2000 67363 23171 44192 17,3 6,0 11,3 2001 60680 21902 38778 15,5 5,6 9,9 2002 60982 22917 38065 15,4 5,8 9,6 2003 62410 24002 38408 15,8 6,1 9,7 2004 72583 23701 48882 18,4 6,0 12,4 2005 77539 24615 52924 19,5 6,2 13,3 2006 78405 24667 53738 19,5 6,1 13,4 2007 78861 25493 53368 19,4 6,3 13,1 2008 78163 24893 53270 19,1 6,1 13,0 2009 77439 24824 52615 18,7 6,0 12,7 2010 83891 25211 58680 20,0 6,0 14,0 2011 90533 25195 65338 21,3 5,9 15,4 2012 88105 25440 62665 20,5 5,9 14,6 2013 86242 25520 60722 19,9 5,9 14,0 Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 72 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti lemlərin də həllinə öz müsbət təsirini göstərmiş- dir. Lakin demoqrafik inkişafda müsbət meyil- lər 2000-ci illərin ortalarından sonra yaranmışdır. Artım prosesləri getsə də, doğum və təbii artım əmsallarının hazırkı həddi 1990-cı illərin səviy- yəsindən geri qalır. Eyni vəziyyət doğulan uşaq- ların mütləq sayına və təbii artımına da aiddir. Odur ki, 2001-ci ildə hər 1000 nəfərə görə doğum əmsalı ümumi əhali arasında 13,7, kənd əhalisi arasında 15,5 olmuş, təbii artım əmsalı müvafiq olaraq bütün əhali üzrə 8,1, kənd əhalisi üzrə 9,9 olmuşdur. On il ərzində ölkədə demoqrafik vəziy- yətin sabitləşməsi fonunda 2010-cu ildə kəndlərdə doğum əmsalı 20,0, təbii artım əmsalı 14,0-a qalxmışdır. Fərqləndirici və əlamətdar haldır ki, ölkənin ümumi və kənd əhalisi arasında doğum və təbii artım arasındakı fərqlər minimuma enmişdir. Ümumi əhali üçün doğum əmsalı 18,5, təbii artım əmsalı 12,5 olmuş, ölüm əmsalı (hər 1000 nəfərə 6,0) kənd əhalisi ilə eyni səviyyədə qalmışdır. Son 10 ildə ölkədə ümumi əhali, o cümlə- dən kənd əhalisi arasında doğulan uşaqların sayı əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmişdir. 2001-ci ildə ölkədə 110,4 min nəfər uşaq doğulmuş, təbii artım 65,1 min nəfər təşkil etmişdir. Doğulan uşaqların 60,7 min nəfəri (55,0%-i) kənd əhalisinin, 49,7 min nəfəri (45,0%-i) şəhər əhalisinin payına düşür. Həmin ildə ölkənin kənd əhalisi arasında təbii artımın miqdarı 38778 nəfər (59,6%), şəhər əhalisinin arasında 26294 nəfər (40,4%) qeydə alınmışdır. 2010-cu ilə qədər təhlil aparılan on il ər- zində doğulan uşaqların sayı 165643 nəfərə, təbii artımın səviyyəsi 112063 nəfərə yüksəlmişdir. Həmin ildə doğulan uşaqların 83891 nəfəri və ya 50,7%-i, təbii artımın 58680 nəfəri və ya 52,4%-i kənd əhalisinin payına düşmüşdür. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq bu gün kəndlərdə təbii artımın payının azalması göstərir ki, burada təbii artım xeyli zəifləmişdir. Kənd- lərdə yaşayan əhali arasında 2-3 uşaqlı ailələr böyük əksəriyyət təşkil edir. Bunu demoqrafik vəziyyəti əksetdirən digər göstəricilər də sübut edir. Son iki ildə ölkənin kənd əhalisi arasında gedən demoqrafik proseslərdə 90-cı illərin böh- ranlı vəziyyəti öz təsirini göstərir, doğulan uşaq- ların sayı və təbii artım azalmağa başlayır. Belə vəziyyəti ölkənin ümumi əhalisi üzrə olan gös- təricilərə də aid etmək olar. 2011-ci ildə kəndlərdə 90533 nəfər, 2013-cü ildə 86242 nəfər uşaq do- ğulmuş, təbii artım müvafiq olaraq 2011-ci ildə 65338 nəfər, 2013-cü ildə 60722 nəfər təşkil et- mişdir. Ölkədə doğulan uşaqların sayında kənd əhalisinin payı 2011-ci ildə 51,4%, 2013-cü ildə 50,0% təşkil etmişdir. Təbii artım prosesində kənd əhalisinin payı isə 2011-ci ildə 53,4%, 2013-cü ildə 51,3% olmuşdur. Kənd əhalisi arasında azalmalar özünü hər 1000 nəfərə görə olan əmsallarda da göstərir. Kəndlərdə hər 1000 nəfərə görə doğum əmsalı 2011-ci ildə 21,3, 2013-cü ildə 19,9, təbii artım əmsalı isə müvafiq olaraq 15,4 və 14,0 olmuşdur. 2013-cü ildə ümumi əhali arasında doğum əmsalı 18,6, təbii artım əmsalı 12,8 olmuş, ölüm əmsalı isə əvvəlki dövrlərə nisbətən azalmış və 5,8 səviyyəsinə enmişdir. 2000-ci illərin ilk illərindən başlayaraq əha- linin demoqrafik inkişafında sabitlik yaranmış, uşaqların sayı tədricən artmağa doğru getmişdir. Bu, əhalinin sayının artım tempinin də yüksəlmə- sinə gətirib çıxarır. Cərəyan edən proseslər şəhər və kənd əhalisi arasında eyni vaxtda getmişdir. Lakin bununla yanaşı, doğumun cins tərkibində olan uyğunsuzluq getdikcə artır, oğlanların doğu- lan uşaqlar arasında sayı intensiv şəkildə çoxalır. 2000-ci illərin ikinci yarısında bu fərq daha da artmışdır. 2001-2005-ci illərdə ölkədə 4,5-5,4 min nəfər, sonrakı 5 ildə 6,8-6,9 min nəfər çox oğlan uşağı doğulmuşdur. 2001-2012-ci illərdə ölkədə doğulan oğlan uşaqlarının sayı qızlara nisbətən 70317 nəfər, təbii artımda isə 61147 nəfər çox olmuşdur. Bu dövrdə doğulan oğlan uşaqlarının sayı 2001-2012-ci illərdə 32506 nəfərdən 47381 nəfərə qədər, qız- ların sayı 28174 nəfərdən 40724 nəfərə yüksəlmiş, 2012-ci ildə fərq oğlanların xeyrinə 6657 nəfər qeydə alınmışdır. 2000-ci illərdə kənd əhalisi arasında ölü- mün cins tərkibində olan fərqlər kişilərin çox ol- ması hesabı ilə 500-600 nəfərdən 900 nəfərə qədər olmuşdur. Yalnız son bir neçə ildə bu göstərici 1200-1300 nəfərə yüksəlmişdir. Bu dövrdə kənd əhalisi arasında ildə 11,0-13,0 min nəfər kişi cinsli, 11,0-12,0 min nəfər qadın cinsli insan ölümü qeydə alınmışdır. Aşağı səviyyəli ölüm fərqləri ilə əlaqədar doğumun cins tərkibinin əsas xüsusiyyətləri təbii artım prosesində də özünü göstərir. Onun kəmiyyətinin artması ilə eyni vaxt- da cins tərkibində olan fərqlər də çoxalır. 2001-ci ildən sonra təbii artım prosesində artan oğlanların sayı 21436 nəfərdən 2012-ci ildə 34057 nəfərə qədər, qızların sayı 17342 nəfərdən 2012-ci ildə 28608 nəfərə yüksəlmişdir. Təbii artımın cins tərkibində olan fərqlər 2001-2005-ci illərdə hər il 4,0-4,7 min nəfər, sonrakı 5 ildə 5,5- 6,3 min nəfərə qədər olmuşdur. Nəticə. Verilən rəqəmlər kəndlərdə təbii artımın azalmasını göstərir. Doğum və təbii artım Yüklə 5,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|